Жан Сартр - Герастрат (на белорусском языке)

- А я дык, напрыклад, люблю чорных герояў.

- Гэта што - мурынаў? - спытаўся Масэ.

- Не, чорных - у тым жа сэнсе, што чорная магiя. Лiндберг - светлы герой. Ён мяне не цiкавiць.

- Ага, - з'едлiва прамовiў Буксэн, - спачатку паспрабавалi б самi, цi лёгка пераляцець Атлантыку.

Я растлумачыў iм, як сабе разумею чорнага героя.

- Анархiст, - падсумаваў Лёмэрсье.

- Не, - мякка адмовiўся я, - анархiсты таксама па-свойму любяць людзей.

- Ну, значыць, увогуле нейкi вар'ят.

У гэты момант слова ўзяў Масэ, якi больш за iншых разумеў у лiтаратуры.

- Я ведаю, якi тып вы мелi на ўвазе, - сказаў ён. - Яго звалi Герастрат. Яму вельмi карцела праславiцца, i ён не знайшоў нiчога лепшага, як падпалiць Эфескi храм, адно з сямi дзiвосаў свету.

- А як звалi архiтэктара храма?

- Не памятаю, - прызнаўся Масэ, - па-мойму, яго iмя наогул невядомае.

- Няўжо? А iмя Герастрата вы, значыць, памятаеце? Як бачыце, яго разлiк быў не такi ўжо благi.

На гэтых словах размова скончылася, але я быў спакойны: прыйдзе час, i яны яе ўспомняць. Што да мяне, дык гiсторыя з Герастратам, пра якога я раней нiчога не чуў, мяне падбадзёрыла. Больш за дзве тысячы гадоў мiнула з таго часу, як ён памёр, а яго ўчынак яшчэ зiхцеў, як чорны алмаз. Я пачынаў верыць, што лёс у мяне будзе кароткi i трагiчны. Спачатку гэта мяне спалохала, але потым я прызвычаiўся. Вядома, калi паглядзець на гэтае пытанне з пэўнага пункту, яно здаецца пачварным, але з iншага боку - гэта надае кожнаму iмгненню нейкую асаблiвую сiлу i прыгажосць. Калi я выходзiў цяпер на вулiцу, я адчуваў ва ўсiм целе незвычайную моц. Я заўсёды меў пры сабе рэвальвер, тую самую штучку, што выбухае i робiць грукат. Але ўпэўненасцi мне цяпер надаваў не ён, я сам быў яе вытокам: я ўваходзiў у тую пароду iстот, што самi па сабе рэвальверы, петарды i бомбы. I аднойчы на астатнiм крэсе свайго змрочнага жыцця, я мусiў выбухнуць i асвяцiць увесь свет кароткiм i зыркiм полымем, падобным да ўспышкi магнiю. У той час некалькi ночаў запар мне снiўся аднолькавы сон. Я бачыў сябе анархiстам, што стаiць на дарозе, дзе павiнен праехаць цар. Пад вопраткаю ў мяне хавалася пякельная машынка. У вызначаны час картэж паяўляўся, бомба выбухала, i мы ўзляталi ў паветра - я, цар i тры абвешаныя золатам афiцэры - на вачах у ўсяго натоўпу.

Цэлымi тыднямi цяпер я не хадзiў у кантору. Я гуляў па бульвары, сярод маiх будучых ахвяр, цi зачыняўся ў пакоi i абдумваў планы. У пачатку кастрычнiка мяне звольнiлi. Тады ўвесь вольны час я прысвяцiў складанню лiста, якi перапiсаў у ста двух экземплярах:

"Пане,

Вы вядомы пiсьменнiк, i вашыя творы выходзяць трыццацiтысячнымi тыражамi. I я скажу вам - чаму: таму, што вы любiце людзей. Гуманiзм сядзiць у вас у крывi, i гэта вялiкая ўдача. У вас святлее душа, калi вы ў кампанii. Як толькi вы бачыце падобнага да сябе, вы, нават яго не ведаючы, ужо адчуваеце да яго спагаду. Вам прыемна бачыць само яго цела, i тое, як яно зладжана, i якiя ў яго ногi, i што iх можна свабодна расставiць цi звесцi, i асаблiва - рукi: вам падабаецца, што на iх на кожнай ёсць па пяць пальцаў i што вялiкiм можна дастаць другiя. Вы адчуваеце нейкую асаблiвую асалоду, калi ваш сусед бярэ са столiка шклянку, бо ў самой гэтай манеры браць ёсць нешта чыста чалавечае, тое, што вы так часта апiсвалi ў сваiх творах, - не такое спрытнае i не такое хуткае, як у малпы, але - цi ж не праўда? - настолькi болей разумнае, iнтэлiгентнае. Вам падабаецца нават плоць чалавека, нават яго манера ступаць нiбы ў цяжкапараненага, што аднаўляе страчаныя iм функцыi, гэты яго выгляд, з якiм ён нiбыта пры кожным кроку нанава выдумляе хаду, - ну i, вядома, яго славутыя вочы, погляд якiх не можа вытрываць звер. Менавiта таму вам было так лёгка знайсцi той адпаведны тон, каб расказаць чалавеку пра чалавека, - крыху сарамлiвы, але заўзяты i палкi. Людзi кiдаюцца на вашыя кнiгi, як на ласунак, чытаюць iх ва ўтульных фатэлях, думаюць пра тую вялiкую, няшчасную i цiхую любоў, што вы iм несяце, i гэта iх шмат у чым супакойвае - у тым, што яны брыдкiя, у тым, што яны подлыя i баязлiвыя, што iм настаўляюць рогi i з першага студзеня не павялiчылi жалавання. I пра ваш апошнi раман кожны з задавальненнем кажа: гэта добры ўчынак.

Вам, я думаю, будзе цiкава даведацца, што можа быць чалавек, якi не любiць людзей. Дык вось, гэты чалавек - я, i я настолькi iх мала люблю, што зараз пайду i заб'ю недзе з паўтузiна. Вы, напэўна, падумаеце: чаму толькi паўтузiна? Ды таму, што ў маiм рэвальверы ёсць толькi шэсць набояў. Вось жа якая пачварная жудасць, праўда? I апроч таго - учынак, якi не мае нiякага дачынення да палiтыкi? Але ж я вам кажу: я не магу iх любiць. Я выдатна разумею, што вы адчуваеце. Але тое, што вас у iх вабiць, - ува мне выклiкае агiду. Як i вы, я, вядома, бачыў людзей, якiя з вялiкаю годнасцю i дасведчанасцю жавалi свой харч, гартаючы левай рукой эканамiчны часопiс. Але цi ж мая вiна, што я з большай ахвотай прысутнiчаў бы на трапезе марскiх коцiкаў? Чалавек нiчога не можа зрабiць з сваiм тварам, каб гэта адразу не абярнулася гульнёю фiзiяномii. Калi ён жуе, не разяўляючы рота, куточкi губ у яго падымаюцца i апускаюцца, i гэта надае яму такi выгляд, нiбы ён безупынку пераходзiць ад стану цiхамiрнае супакоенасцi да плаксiвага здзiўлення. Вам гэта падабаецца, я ведаю, вы называеце гэта пiльнасцю Розуму. А мяне праз гэта нудзiць - я i сам не разумею чаму; такi ўжо я нарадзiўся.

Каб памiж намi была толькi гэтая рознiца ў гусце, далiбог, я б вам не дакучаў. Але ж усё паварочваецца так, нiбы на вас ляжыць нейкая боская ласка, а ў мяне яе наогул няма. Я вольны любiць цi не любiць гамара па-амерыканску, аднак калi я не люблю людзей - я астатнi нягоднiк i мне няма месца пад сонцам. Яны захапiлi сабе ўвесь сэнс жыцця. Спадзяюся, вы разумееце, што я хачу сказаць. Ужо трыццаць тры гады я паўсюль натыкаюся на зачыненыя дзверы, над якiмi напiсана: "Ходу няма ўсiм, хто не гуманiст". Усё, за што б я нi браўся, я вымушаны быў пакiнуць; i заўсёды можна было выбiраць нешта адно: або гэта былi бясплённыя i асуджаныя на правал намаганнi, або рана цi позна яны мусiлi зноў жа абярнуцца iм на карысць. Тыя думкi, якiя я не адрасаваў непасрэдна iм, - я быў проста няздольны iх выказаць, не мог iх сфармуляваць, i яны так i заставалiся ўва мне, як нейкае невыразнае арганiчнае варушэнне. Усё, чым бы я нi карыстаўся, - я адчуваў, што яно не маё - гэта iх; словы, напрыклад: я хацеў бы мець свае словы, мае. Але ж тыя, што ёсць у мяне, ужо я не ведаю колькi разоў былi зацухмоленыя ў свядомасцi iншых, яны самi выстройвалiся ў маёй галаве такiм жа парадкам, як прызвычаiлiся гэта рабiць у другiх, - i я не без прыкрасцi карыстаюся iмi, калi пiшу вам гэта пiсьмо. Але гэты ўжо раз астатнi. Я вам кажу: трэба любiць людзей, iначай гэта ўсё роўна, што каб яны дазволiлi вам халтурыць. А я не хачу халтурыць. Я зараз вазьму рэвальвер, выйду на вулiцу i пагляджу, цi можна нешта зрабiць супраць iх. Бывайце, пане. Можа так здарыцца, што я сустрэну i вас. У такiм выпадку вы нiколi не даведаецеся, з якой асалодай я пушчу вам кулю ў лоб. Калi ж мы не сустрэнемся - i гэта найбольш верагодны выпадак, - пачытайце заўтрашнiя газеты. Там вы ўбачыце, што нехта, на iмя Поль Iльбэр, у прыступе лютасцi забiў на бульвары Эдгара Кiнэ пяць мiнакоў. Але вам лепш, чым каму, вядома, чаго вартая наша прэса. А значыць, вы зразумееце, што я нiякi не "люты". Наадварот, я вельмi спакойны i прашу вас, пане, запэўнiцца ў маiх найлепшых пачуццях.