Тажис Мынжасар - Шежірем сыр шертсе

Ал Жетіру:Табын, Тама, Кердері, Жағалбайлы, Керейіт, Тілеу, Рамадан деп аталатын жеті атадан тұрады. Еліміздің әнұранын жазған, халқымызға кең танымал, атақты әнгер, сазгер Шәмші Қалдаяқов осындағы жағалбайлы түлегі. "Сұрасаң руымды – Жағалбайлы, Жылқысын көптігінен баға алмайды. Жылқының көптігінен бұл Шәмшіңіз, Мінуге қотыр тай да таба алмайды" ,– деген әзіл-оспақты жыр жолдары оның өз аузынан жазылып алынған шумақтар (Нармахан Бегалыұлы. Төрт тараптан түскен нұр. Егеменді Қазақстан газеті. 3 б.).

Ел ішінде ежелден аға баласының ұрпағы деп саналып, алдымен аталып жүргендіктен, сосын өзіміз де осы Әлімұлынан болғандықтан әңгімемізді осы Әлімұлы ру-тайпалар одағын талдап, тарқатумен жалғастырғанымыз жөн сияқты. Қазақ Совет энциклопедиясында Әлімұлына мынандай анықтама беріледі: « ӘЛІМҰЛЫ–Кіші жүз құрамындағы рулар одағы. Кейде «Алты Әлім» деп те атайды. Оған кіретіндер: Қарасақал, Қаракесек, Кете, Төртқара, Шөмекей, Шекті. 19 ғ - дың аяғы мен 20 ғ-дың басында Шөмекей, Шекті, Қаракесек, Төртқара рулары Орал, Торғай обл-тарын, Сырдария обл-ның Қазалы, Перовск уездерін, Қарасақал – Қазалы маңын, Кете – негізінен Бөкей ордасын, Орал обл. мен Ақтөбе уезін мекендеген. Ә-ның таңбасы – Алшын таңбасының қосарланып өзгерген түрі( ∑ ) (Қазақ Совет энциклопедиясы. Алматы. 1973 ж. 2 т. 38 б.).

Осы ретте шежірешілер аузында жиі айтылатын « Әлімұлы» түсінігін «Алты ата Әлім» атауымен шатастырып алмау керектігін айтып кеткіміз келеді. Өйткені алғашқысымен « Әлімұлы» одағына кіретін ру-тайпалар санының алтау екендігі көрсетілсе, кейінгісімен Әлімнен тарайтын ұрпақтың алтау екендігі меңзеледі. Жұрттың шатасатындығы «алты» сандарының бір-біріне сәйкес келіп, қайталап келіп тұрғандығы. Жұрт дейміз, ғалым, шежірешілеріміздің өзі кейде «Алты ата Әлім» туралы айтып келе жатып, « Әлімұлы» одағы жайлы әңгімеге ауысып кеткенін байқамай қалады. Мәселен, ғалым, зерттеуші А.И.Левшин (1798–1879) мен Абайдың немере інісі, баршаға мәлім ақын, жазушы, ағартушы Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858–1931) Әлімұлын: Қарасақал, Қаракесек, Төртқара, Шөмекей, Шекті, Кете деп таратса, ал ақын, жырау Қолдайбекұлы Ерімбет (1850–1911) оны: Жаманақ (Шекті), Қарамашақ (Төртқара), Айнық (Қарасақал), Ұланақ (Қаракесек), Тегінболат (Қарасақал), Тайқожадан (Ақ кетеден) тұрады дейді (Интернет. Ру (род) – Шомекей / История происхождения рода / Asekbook Ас Кос. 29.03.2011. Просмотров (10032). Метки: история происхождения рода). Соңғысында, көріп отырсыздар, Шөмекей аталмайды. Сөз жоқ, онда әңгіме Әлімұлы жөнінде емес, Алты ата әлім туралы болып отыр. Алты ата әлім мен Әлімұлын , біздіңше, шатастырып отырған тіпті Ерімбет жырау емес, оның сөзін жаңылыс көшіріп жазушы кейінгі зерттеушіміз бе дейміз.

Жоғарыда айтып кеттік, тағы да айтамыз. Қызығы сол, сонау кездерден бастап, осыған дейін бірде-бір зерттеуші, "ішің білсін әлу-ай" демекші, өз еңбектерінде осы екі атау-түсініктің жұрт арасында дау-дамай туғызып жүрген осы айырмашылығын атын айтып, ара жігін ашып, дұрыс түсіндіріп бере алмай келеді. Нәтижесінде күні бүгінге дейін өздерін де, өзге оқырмандарын да адастырып жүр. Сондықтан, өз шежіремізде алғаш болып осы мәселенің басын ашып, тігісін жазып берсек дейміз.

Бірлестік атауын шежіре, деректерде қатар айтылып жүрген «Алты ата Әлім» түсінігімен шатастырмай, ажырата білуіміз үшін оны әрқашан осылай, Әлімұлы деп атағанымыз оңтайлы да дұрыс сияқты. Керек десеңіз, М.Тынышпаев жоғарыдағы еңбегінде бірлестікті « Әлімұлы» емес, "Қаракесек тобы" деп атаған жөн дейді. Сөзінің қисынды болатын себебі Әлімнен тарайтын алты ұл да, Шөменнен өрбитін Шөмекейлер де, кетелер де, бәрі бір ортақ ата Қайырбай-қаракесектен тарайтыны белгілі.

Мұның дұрыстығын тарихшылар С.Асфандияров, С.Толыбеков, О.Миданов, зерттеуші К.Салғарұлы, шежіреші А.Ахметовтар құптап, қуаттайды. Бірақ ертеде жазылған бүкіл дерлік шежіре, жазуларда бірлестік « Әлімұлы» деп аталып кеткесін шара бар ма. Бірлестіктің « Әлімұлы» аталуы оның негізін сол кездері абырой-атағы асқақтап тұрған әулеттің үлкені Әлім ата құрғандықтан, бірлестікке алдымен соның ұрпақтары кіріп, саны жағынан олардың өзгелерден басым болғандығынан деп санаймыз.

Әлімұлы бірлестігіне Әлімнің Ұланағы– Қаракесек , Жаманағы– Шекті , Қарамашағы– Төртқара , Айнық пен Тегінболат ұрпақтары– Қарасақал , ал оның Кетебикеден туған Тайқожасы мен осы анадан дүниеге келген Байсарының Бозаншары және әкесі асырап алған Сәду (Ожырай), сонымен бірге Шөменнің Түменқожасы төрт аталық Кете деген лақап аттармен енеді. Ал алтыншы болып, Шөменнің бәйбішесінен туған Шөмекей атымен оның 4 ұлы: Аспан , Бозғыл , Тоқа , Көнек кіреді деп мәселенің басын ашып, кесіп айтпақпыз.

ТЕГІМІЗДІ ШӨМЕН БАБАДАН ТАРҚАТУ КЕСТЕСІ

Г.Спасский жазбаларында желдер–джидлер, тоқалар–туки, ал көнектер– куняки деп орысшаланып беріледі.

2-кесте

3-кесте

Алдияр мен Сарт – бір ата. Сарт–Алдиярдың лақап аты дейтін де деректер бар.

4-кесте

5-кесте

Сондықтан «Алты ата Әлім» немесе «Алты Әлім» дегенде Әлімнің өз белінен тарайтын балалары Ұланақ, Жаманақ, Қарамашақ, Айнық және Тегінблат, Тайқожаны айтамыз да, ал « Әлімұлы» дегенде кестеге оның Қарасақал, Қаракесек, Төртқара, Шекті деп лақап аттармен бірігіп кіретін аталықтары, ал бесінші болып кете деп бір атаумен ныспыланған Кетебике анадан тарайтын ұрпақтар, ал алтыншы болып бұл кестеге шөмекей деген атпен одан тарайтын, жоғарыда аталып кеткен төрт– Аспан, Бозғыл, Тоқа, Көнек аталары енетіндігін айтамыз.

Шөмекейді бұлайша бір ата емес, төрт ата деп беруіміздің себебі бар. Өйткені әйгілі Әйтеке би шежіресінде осылай деп айтылады. Онда « Әлімұлы» бірлестігіне «Алты ата Әлім, төрт ата Кете, төрт ата Шөмекей кіреді» , –деп анық жазылған. Бұл 1680жылы Түркістанда Қожа Ахмет Ясауи мешітінде билер мен ру басылары, батырлардың қатысуымен өткен, Тәукені ақ киізге көтеріп хан сайлайтын үлкен жиында кіші жүздің төбе биі Әйтекенің алты ата Әлім, төрт ата Кете, төрт ата Шөмекей, он екі ата Байұлы, мен жеті ата Жетірудың атынан 33шарды толық салдыртып, Тәукенің Қазақ хандығы тағына отыруын қуаттаған ісінен де анық көрінеді (Қойшиев Өтеген Әбілдәұлы. «Тұлға». «Мұсылман» жұрналы. № 2. 2008 ж. Алматы. 9 б.). Шөмекей атадан тарайтын төрт ұрпақтың Әлімұлы бірлестігі құрылмастан көп бұрын болғандығы жөніндегі деректер де бұл ұстамның дұрыс екендігін аңғартады. Бұл туралы, әлбетте, Әйтеке би мен Шөмекей тарихына жеткенде жеткізе айтып кетеміз. Демек,