Александр Кравцевич - Белорусы: нация Пограничья

Столпянский И. Девять губерний Западно-Русского края в топографическом, географическом, статистическом, экономическом, этнографическом и историческом отношениях. СПб., 1866. С. 53.

Батюшков П.Н., Риттих А.Ф. Карта населения Западно-Русского края по вероисповеданиям. Санкт-Петербург, 1864; Эркерт П.Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. СПб., 1864.

НИАБ в Гродно. Ф. 14. On. 1. Ед. хр. 601. Л. 7.

Gloger Z. Dolinami rzek. Opisy podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Buga i Biebrzy przez Zygmunta Glogera. Warszawa, 1903. S. 28.

Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. Krakyw, 1903. T. III. Cz. II. S. 191-203.

НИАБ в Гродно. Ф. 1. Оп.18. Ед.хр. 1097

Там же. Л. 128 об.

Hroch М. Małe narody Europy. Wrocław, 2003. S. 87.

Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową... S. 59. (Przed upadkiem Rzeczypospolitej formował się w niej oświeceniowy polityczny typ narodu.)

Ibid. S. 57. (Język traktowany był przez elity upadającej Rzeczypospolitej jako środek społecznej komunikacji, ułatwiający upowszechnianie oświeceniowych wartości, integracje całego społeczeństwa, a nie jako wyznacznik etnicznie rozumianej wspólnoty narodowo-kulturowej.)

Sikorska-Kulesza J. Deklasacja drobnej szlachty na Litwę i Białorusi w XIX wieku. Warszawa, 1995. S. 9.

Самбук С.М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. Минск, 1980. С. 13.

Статистические таблицы Российской империи. Вып. 2. С. 266-267.

Зайцев В.М. Социально-сословный состав участников восстания 1863 г . Опыт статистического анализа, М., 1973. С. 104.

Zasztowt L. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa, 1997. S. 44.

Полное собрание законов Российской империи. Собрание II (далее: ПСЗII). Т. 6. Ч. 2. №4869. Т. 6. №5476.

Sikorska-Kulesza J. Weryfikacje szlachectwa jako instrument stanowej degradacji drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w latach 1831-1868 // Przegląd Wschodni. Т. II. 1992/93. Z. 3(7). S. 570.

ПСЗ II. T. 10. № 8463.

НИАБ в Гродно. Ф. 1. On. 14. Ед. xp. 978. Л. 136-148.

ПСЗ II. Т. 27. №26301.

ПСЗII. Т. 27. № 26190, 26340, 26360, 26766.

[91] ПСЗ II. Т. 12. № 10452

ПСЗ И. Т. 12. №9894.

НИАБ в Гродно. Ф. 1. On. 11. Ед. хр. 1530. Л. 2.

Zasztowt L. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich... S. 260.

ПСЗ И. Т. 30. № 31215.

Русско-польские отношения. Вильно, 1897. С. 144.

ПСЗ И. Т. 38.4.1. №39825.

Sikorska-Kulesza J. Weryfikacje szlachectwa... S. 571.

НИАБ в Минске. Ф. 242. On. 1. Ед. хр. 185. Л. 13.

НИАБ в Гродно. Ф. 1. Оп. 22. Ед. хр. 1551. Л. 42.

Самбук С.М. Политика царизма... С. 15.

НИАБ в Гродно. Ф. 1. Оп. 9. Ед. хр. 1355. Л. 31.

ПСЗ И. Т. 39. № 40692; Т. 42. Дополнение. № 43321 а.

ПСЗ II. Т. 40. № 42759, 42760.

Самбук С.М. Политика царизма... С. 104.

Корелин А.П. Дворянство в пореформенной России: 1861-1904 гг. Состав, численность, корпоративная организация. М., 1979. С. 294-295.

Первая всеобщая перепись населения Российской империи. 1897 г. Вып IV. Тетр. 3; Вып. V. Тетр. 3; Вып. XI; Вып XXII; Вып. XXIII.

Bardach J. О świadomości narodowej polaków na Litwę i Białorusi w XIX-XX w. // Między Polską etniczną a historyczną. Warszawa, 1988. S. 232.

Маркс Максимилиан. Записки старика // Віцебскі сшытак. 1996. № 2. С. 97.

Beauvois D. Szkolnictwo na ziemiach litewsko-ruskich. 1803-1832. Т. II. Lublin, 1991. S. 267.

Zasztowt L. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich... S. 244.

Beauvois D. Szkolnictwo na ziemiach litewsko-ruskich... S. 345.

Jbid.S.348.

Jbid.S.348.

Антология педагогической мысли Белорусской ССР. М., 1986. С. 173-175.

Mickiewicz Adam. Literatura słowiańska. Kurs pierwszy. Półrocze 1. Dzieła. T. 8. 1952. S. 101. (Między temi dwoma obszarami rozciąga się ogromna kraina, która od czasów podbojów Lechów i Normandów zatraciła swoją właściwą nazwę. Mieści się ona między Bugiem i Niemnem a Dnieprem i Morzem Czarnym. Zamieszkują ją mnogie pliemiona noszące różne nazwy, bo nie uznają już imienia Słowian za swoje rodowe. Ten kraj rdzennie słowiański nie ma swojej nazwy, bo nie stanowi (odrębnego) państwa, ale nachyla się to do systemu lechickiego, to pod berło ruskie. Ziemie te zostały podbite przez Rurykowiczów i od tego podboju noszą nazwę ziem ruskich. Litwini zachowali im miano przypominające dawny podbój, a Polacy, położywszy na nich swe piętno, odróżniają w swym języku ziemie ruskie od państwa Rosji. (...) Ta wielka kraina była widownią walk między Polską a Rosią. Na tym obszarze ścierali się dwie religie, katolicka i prawosławna. Rzeczpospolita szlachecka Polaków i sistemat samowładztwa Rosji toczyły tutaj zawzięte boje.)

Mickiewicz A. Dzieła wszystkie. Zebrane i opracowane staraniem Komitetu redakcyjnego. Т. XVI. Warszawa. S. 240. (W Polsce szlachta przyszła z Kaukazu, w Litwie książęta normandczycy, w Rosji tatarckie i normandskie... Czysto słowiańskiego państwa dotąd nie było.)

Mickiewicz Adam. Literatura słowiańska. Kurs pierwszy. Półrocze 1. Dzieła. T. 8. 1952. S. 89. (Polska i Rosja to nie dwie dzielnice ziemi, ale dwie idee, które dążą do realizacji, wzajemnie się wykluczają i toczą odwieczną walkę. Zależnie od różnych losów tej walki kraje i ludy słowiańskie ciążą to ku jednej, to ku drugiej z tych idei. W tych to ideach należy szukać natury dialektów.)

Mickiewicz A. Dzieła wszystkie. Zebrane i opracowane staraniem Komitetu redakcyjnego. Т. XVI. Warszawa. S. 230. (Ze wszystkich narodów słowiańskich Rusini, t.j. chłopi gubernji pińskiej, a po części mińskiej i grodzieńskiej, przechowywali najwięcej. W ich bajkach i pieśniach jest wszystko. Zabytków pisanych mało, tylko Statut Litewski pisany ich językiem, najharmonijniejszym i najmniej skażonym ze wszystkich dialektów słowiańskich. Zycie ich całe w duchu. Na ziemi przeszli całą historię w okropnej nędzy i ucisku. Nawet ziemia, na której mieszkają, uboga, sucha, bezpłodna, piaski albo bagna.)

Ibid. S. 318. (Tak, Panie! Wykrzyknął, przerywając mu — wierz mi, niema czystszego ludu jak nasze kołtuniaste Białorusiny!)

Ibid. S. 322. (Trzeba połączyć się z ludem i podnieść się do wiary prostego chłopa w wszechmocność Boga; wtedy dopiero caryzm pokonamy.)

Rypiński A. Białoruś. Kilku słów o poezii prostego ludu tej naszej polskiej prowincji, o jego muzyce, śpiewie, tańcach Paryż 1840. S. 21 (naród ten ściślej z nami niz z Moskwą jednoczy).

Rypiński A. Białoruś. S. 11.

Цит. по: Swirko St. Z Mickiewiczem pod rękę czyli życie i twórczość Jana Czeczota, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Warszawa, 1989. S. 256. (Poezia zwana dziś gminną była przed wieki wszystkim przodkom naszym wspólna: pańska, książęca, słowem narodowa; (...) włościanom naszym winiśmy dochowanie obrzędów starożytnych i pieśni. Im i za to wdzięczność od nas należy); Філаматы i філарэты / Уклад, пераклад., прадм. К. Цвіркі.

Мінск, 1998. С. 194.

Цит. по: Кісялёў В.Г. Пачынальнікі: 3 гіст.-літар. матэрыялаў XIX ст., 2-е выд. Мінск, 2003. С. 99.

Там жа.

Цит. по: Hryckiewicz, W. О przynależności narodowej wychodców z terenów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego // Lithuania. 1998. № 4 (29). S. 51.

Цит. по: Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową. Białorusini na tle przemian narodowych w Europie Środkowo-Wshodniej XIX stuliecia. Lublin, 2000. S. 216. (Żyjąc wśród ludu mówiącego białoruskim narzeczem, wcielony w jego sposób myślenia, marząc o doli tego szczepu bratniego, w niemowlęctwie i ciemnocie odrętwiałego, postanowiłem, dla zachęty go do oświaty, w duchu jego zwyczajów, podań i zdolności umysłowych, pisać we własnym jego narzeczu.)

Янушкевіч Я. Беларускі дудар. Праблема славянскіх традыцый i ўплываў у творчасці В. Дуніна-Марцінкевіча. Мінск, 1991. С. 122.

Цит. по: Кісялёў В.Г. Пачынальнікі... С. 136.

Миллер А. Язык, идентичность и лояльность в политике властей Российской империи // http://mion.sgu.ru/empires/artikles/index.htm.

Цит. по: Кісялёў В.Г. Пачынальнікі... С. 294.