Ибадулла Байджанов - МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Биринчи шаҳарларнинг пайдо бўлиш вақти – милоддан аввалги IX—II минг йиллик милоддан аввалги 1-минг йилликда шаҳарлар энг катта ривожланишни олди ва милодий 1-минг йилликнинг бошларида қадимги шарқ шаҳарлари дарёлар – Нил, Дажла ва Фурот, Ҳинд, Ганг, Сариқ дарё ҳавзаларида ривожланган.

Ҳиндистон – Моҳенжо-Даро

Моҳенжо-Даро – бу милоддан аввалги 2600 -йилда пайдо бўлган Ҳинд водийси цивилизациясининг шаҳри, Покистонда, Синд вилоятида, замонавий Ларкан шаҳридан 28 км жанубда жойлашган. Бу Ҳинд водийсининг энг йирик қадимий шаҳри ва Жанубий Осиё тарихидаги биринчи шаҳарлардан бири, энг қадимги цивилизациялар – Қадимги Миср ва Қадимги Месопотамия, Критдаги миналиклар ва Перудаги Норте Чико маданиятининг замондошидир.

Хараппа

Хараппа – қадимий ҳинд шаҳри, Хараппа цивилизациясининг асосий марказларидан бири. Покистоннинг Саҳивал туманидаги Рави дарёсининг эски тўшагига яқин жойда жойлашган.

Қадимги шарқнинг қул эгаси бўлган цивилизациялари муҳим хусусиятлари билан ажралиб турарди. Суғориш иншоотларини қуриш ва таъмирлаш учун кўп сонли одамларни бирлаштириш зарурати чексиз кучга эга бўлган суверен – Фиръавн, қирол бошчилигидаги марказлашган деспотик давлатларнинг пайдо бўлиши учун дастлабки шартларни яратди.

Фиръавнлар ва подшоҳларнинг золим кучи ғоявий қўллаб-қувватлашни, уларни юксалтиришни ва илоҳийлаштиришни талаб қилди; руҳонийлар ва руҳонийларнинг эксклюзив роли шу билан боғлиқ эди.

Мақбаралар, саройлар, ибодатхоналарнинг улкан меъморчилигида топилган Фиръавнлар ва подшоҳларнинг қудратининг ташқи ифодаси – «тош зулми» қадимги шарқ деспотизмининг энг йирик иншоотлари фақат оғир стресс ва мажбурий меҳнатнинг концентрацияси туфайли қурилиш учун ёмон техник жиҳозлар билан яратилиши мумкин эди.

Хеопс пирамидаси қарийб 100 минг қурувчи томонидан 23 йил давомида қурилган тахминан 10 йил давомида кечаю кундуз узилиб қолмаган. Буюк Хитой деворини қуриш учун 2 миллионга яқин ишчи тўпланган. Гигант иншоотларни қуриш пайтида жуда кўп одамлар ҳалок бўлди.

Қадимги шарқ цивилизациялари тақдирида муҳим ва зиддиятли ролни уларнинг бир-биридан қўрқинчли табиий тўсиқлар «тўсиб қўйиши» ўйнаган: тоғлар ва чўллар ҳимояланган дарё ҳавзалари – бу цивилизациялар бешиги – ташқи босқинлардан аммо, ташқи алоқаларни чеклаш орқали улар технологиянинг турғунлашишига, ижтимоий муносабатларнинг секинлашган ривожланишига ҳисса қўшдилар.

Келгусида ушбу ҳолат Ўрта денгиз бўйида алоқа қилиш учун очиқ жойларда ривожланган янада жадал қадимий цивилизация билан таққослаганда қадимги шарқ цивилизацияларининг орқада қолишини белгиловчи омиллардан бирига айланди.

Қадимги шарқ цивилизацияларининг ижтимоий ривожланишидаги яккаланиш ва консерватизм шаҳарларни қуриш, меъморчилик ва санъатдаги асосий усулларнинг характерли канониклигига ёрдам берди.

Қадимги Миср тошқинларни назорат қилиш, ботқоқларни қуритиш ва дренаж тизимларини сақлаш учун катта саъй-ҳаракатлар зарур бўлган серҳосил Нил водийсида шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун шароитлар эрта яратилган эди.

Хеопс пирамидаси

Луксордаги ибодатхона мажмуаси

Шаҳарларни қуриш пайтида диний ва астрономик ғояларга эътибор катта бўлиб, улар билан уларнинг улкан тузилмалари боғланган. Аввало, бу Некрополлар ва Маъбад мажмуаларига тааллуқлидир. Буюк пирамидалар эски шоҳликка хосдир (пойтахт Мемфис яқинида) ўрта ва янги шоҳликлар даврида,

Миср – Мемфис

Мемфис – Нилнинг ғарбий қирғоғида, Юқори ва Қуйи Миср чегарасида жойлашган қадимги Миср шаҳри. Милоддан аввалги 3-минг йилликнинг бошидан бери мавжуд ва милодий 1 минг йилликнинг иккинчи ярмигача Замонавий Миср ҳудудида маҳаллийлаштириш – Эл Бадрашине шаҳри ва Қоҳира губернаторлигининг Қоҳира шаҳридан жанубдаги Мит Раҳина қишлоғи.

Фива

Фива – Қадимги Миср пойтахтларидан бири – Юқори Мисрнинг IV ном (Уасет) пойтахтининг юнонча номи. Шаҳар Ўрта денгиздан 700 км жанубда, Нилнинг икки қирғоғида жойлашган эди.

Фива пойтахтга айланганда, пирамидалар ўрнига Маъбад мажмуалари қурилган. Месопотамия инсоният тарихидаги биринчи шаҳарлар Месопотамиянинг жанубий қисмида, Дажла ва Фуротнинг қуйи оқими водийларида вужудга келган.

Ур шаҳри

Ур – қадимги жанубий Месопотамиянинг энг қадимги Шумер шаҳар-давлатларидан бири, милоддан аввалги 6-минг йилликдан бери мавжуд бўлган, милоддан аввалги IV асргача Ур Бобилнинг жанубида, ҳозирги Ироқдаги Телл ал-Муқаярнинг жанубида, Носирия яқинида, Фурот дарёсининг ғарбий қирғоғининг пастки қисмида замонавий арабча «Тел ал-Мукаяр» номига эга бўлган ҳудудда жойлашган. Шаҳар Эски Aҳдда Иброҳимнинг туғилган жойи бўлган «Халдей ураси» деб номланган.

Шумер шаҳарларининг ўзига хос хусусияти режанинг юмалоқ шакли эди. Ур,, Лагаш», Упи шаҳарлари шакли эллипсга яқин. Самал шаҳри, Телл эл-Обеиде ибодатхонасининг деворлари режада аниқ доирага эга. Қадимги эпикда қаҳрамон Гилгемеш (милоддан аввалги III минг йиллик) ҳақида эслатиб ўтилган, Урук шаҳри худолар томонидан қурилган шаҳарлардан бири сифатида шакли юмалоқ эди. Девор билан ўралган шаҳарда сарой, бозор, боғ турар жой бинолари, яйлов (яйлов), йўллар бўлган. Яъни, юмалоқ шакл

Ушбу даврнинг иккинчи кенг тарқалган шаҳар тури эди тўртбурчаклар ёки тўртбурчаклар шаклида режага эга қишлоқлар ва шаҳарлар – Кахун,

Кахун

Aхетатон (Телл-Aмарна)

Ел-Каб, Aхетатон (Телл-Aмарна), Бобил ва бошқалар. Шаҳарсозлик тарихи шундан далолат берадики, режанинг бу шакли милоддан аввалги III минг йилликдан бошлаб содир бўлган.