Ибадулла Байджанов - МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Шу билан бирга, қадимги Миср шаҳарлари жойлашган жойда олиб борилган археологик қазишмалар шуни кўрсатадики, шаҳарнинг тўртбурчаклар шакли кўпинча овал ёки тартибсиз (Мисрдаги Ел-Каб қалъа шаҳри ёки Бобилдан олдинги «ботқоқ маданияти» нинг дастлабки жойлашуви)

ХV асрнинг Aхетатон (шарқий чораги). Милоддан аввалги. Б. Бобил (Худо дарвозалари) В. Aхетатон чизиқли қисми

Aхетатон (Миср) шаҳри йўл бўйида жойлашган бўлиб, унинг биринчи қисми режанинг «табиий» чизиқли шаклига эга, йўл бўйлаб чўзилган, иккинчиси, шарқий, квадрат бўлиб, пиёдалар йўлларининг мунтазам тармоғига эга ва одатда турар-жой камералари. Табиийки, бундай ташкилот қурилишни мақсадли режалаштириш ва қадимий шаҳарсозларнинг маълум қоидалар тўпламига эга эканлиги ҳақида гапиради.

Кахун шаҳри мисоли шундан далолат беради. Милоддан аввалги II минг йилликда Фаюм воҳасида (Миср) қурилиш ишлари учун штаб-квартираси сифатида қурилган, Кахун шаҳри 260 х 380 м узунликдаги тўртбурчаклар контурга эга бўлиб, қатъий равишда асосий нуқталарга йўналтирилган эди.

Шаҳар иккита асосий кўчага эга эди – кенглик, бу шаҳарнинг асосий эшикларини фиръавн саройи ва меридиан билан боғлаб турарди. Иккиламчи кўчалар энг қадимги тўртбурчаклар тизимни ташкил этади.

Месопотамияда (19-аср охири – 20-аср бошларида) Фисчер ва Унгер томонидан олиб борилган археологик қазишмалар қадимги подшоликларда шаҳарсозлик бошқарувининг юқори савиясини кўрсатди. Ниппур (милоддан аввалги 12-аср) қазишмаларида топилган гил лавҳалар шаҳарнинг мавжуд бўлган турли даврларида тузилган, қазиш ишлари режага киритилган ўзгаришлар ҳақиқатни акс эттирганлигини тасдиқлади.

Бошқача айтганда, уч минг йил олдин ушбу шаҳарнинг навбатчилик режаси бажарилган. Бу ҳақиқат яна бир бор қўллаб-қувватланди шаҳарларнинг шаклланиши, уларнинг жойлашуви тасодифий бўлмаган деган позицияни тасдиқлайди.

Шунга ўхшаш жараёнлар материкнинг бошқа қисмида – Марказий ва Шарқий Осиёда кузатилган. ХIХ – ХХ аср бошлари қадимги Ҳинд ва эрта Xитой маданияти соҳасида кашфиётлар билан ажралиб турарди. Ушбу мамлакатларда кенг тарқалган фалсафий трактатлар орасида ҳиндларнинг «Манасара» рисоласи ва «Као Гонг Цу» (Хитой) рисоласи топилган. Ушбу фалсафий рисолаларнинг хусусиятларидан бири шундаки, улар шаҳарларни қуриш қоидаларини тавсифлаган.

«Манасара» рисоласи

«Манасарда» (милоддан аввалги 1-минг йиллик) бир нечта турар-жой турлари ва қишлоқ типлари ажратиб турилган. Энг кенг тарқалган «стандарт қишлоқлар» да аниқ режалаштириш ташкилоти бўлиши керак эди – ёки квадрат, ёки тўртбурчак ёки бурчаклари кесилган тўртбурчак. Ички режалаштириш тузилиши иккита перпендикуляр кўча билан белгиланди. Ҳудуд тўртбурчаклар шаклидаги блокларга бўлиниб, улар туман ичида жамоат жойлари бўлган ўзига хос туманларга бирлаштирилди.

Икки турдаги қишлоқлар ажратилган эди: катта аҳоли пункти сифатида қишлоқ, уларда ибодатхоналар туманлар ичида жойлашган бўлиб, қишлоқ кичик шаҳарча бўлиб, у ерда қишлоқ ташқарисида, асосий кўчаларнинг чиқиш жойларида ибодатхона мажмуаси шаклланган.

Қадимги шаҳарларни археологик тадқиқотлари шуни кўрсатадики, шаҳарлар икки тарихий модел асосида шаклланган:

– «табиий» ривожланишнинг узоқ босқичи;

– мақсадга мувофиқ қурилиш.

Европа ва Осиёдаги қадимий аҳоли пунктларининг бош режалари схемалари: 1 – Кастелаццо террамара (Шимолий Италия, бронза асри); 2 – Нандиаварт типидаги ҳинд қишлоғи (Манасарнинг трактатига кўра, милодий 1-минг йилликнинг ўрталарига тўғри келади); 3 – қалъада жойлашган Қўй-Қирилган-Қальа (қадимги Хоразм); 4 – Даниянинг Треллеборг яқинидаги Норманларнинг қалъаси (милодий 10-аср); 5 – ҳиндларнинг Падмака типидаги қишлоғи (Манасара маълумотларига кўра); 6 – Тўпроқ-Қальа шаҳри (қадимий Хоразм)

Шу муносабат билан тадқиқотчилар мунтазам равишда аҳоли пунктларини шакллантириш ва шаҳарларни қуриш учун каноник қоидалар тўғрисида бир нечта фаразларни илгари сурдилар. Тадқиқотчилар эътибор берган биринчи нарса шаҳарнинг мақсади эди. Тўртбурчаклар, думалоқ ёки тўртбурчаклар шаклида мунтазам шаклга эга бўлган шаҳарлар пойтахт, маъмурий марказлар ёки ибодатхоналар тўпланган шаҳарлар, маъбад мажмуалари ёки ҳарбий турар-жойлар бўлган.

Шаҳарсозлик тарихчилари таъкидлаган иккинчи нарса шундан иборатки, энг қадимий шаҳарлар аксарияти асосий нуқталарга йўналишни ҳисобга олган ҳолда шаклланган. Қадимги Хитой йилномаларида ва Мисрда бу шимол – жануб, шарқ – ғарбдир. Ушбу ҳодиса доминант диний култлар билан, хусусан, олий худо сифатида Қуёшга сиғиниш билан боғлиқ.

Месопотамияда асосий режалаштириш ўқларининг йўналиши 45 даражага бурилган. Тадқиқотчилар, хусусан Унгер буни қадимги шумерлар ва Оссурияликларнинг эътиқодларида ҳукмронлик қилган шамолларнинг махсус мистик маъноси билан изоҳлашади. Ушбу фактлар биз шаҳар аҳоли пунктларини шакллантириш пайтида деган хулосага келишимизга имкон беради

Халқларнинг коинот ҳақидаги ҳукмрон ғоялари шаҳарсозлик қоидаларида белгилаб қўйилган. Милоддан аввалги – III минг йилликларда қадимги Миср шаҳарларининг дастлабки юмалоқ режаларини тўртбурчаклар шаклидаги шаҳарларга алмаштириш ҳодисаси, тадқиқотчилар қадимги мисрликларнинг ернинг думалоқ шаклидан тўртбурчаклар шаклига оид ғояларининг ўзгариши билан боғлайдилар.

Энг қадимий аҳоли пунктларида кўчаларнинг тўртбурчаклар тармоғининг кўриниши билан изоҳлаш мумкин мавзу ва ҳудудларни давлат бошқаруви зарурати, пайдо бўлиши айирбошлаш тартиб-қоидалари, участкаларни сотиш, бошқа мулкий муносабатларни тартибга солиш (афсоналарга кўра, Муқаддас Китобдаги Иброҳим қадимги Хевронда ўзининг биринчи ер майдонини сотиб олган) ва бўйсунувчиларидаги «жамоат тартибини» назорат қилиш зарурлиги ҳудудлар, яъни, давлат муносабатларининг пайдо бўлиши аҳоли пунктлари ҳудудини махсус ташкил қилишни талаб қилди.

Юқоридагилардан келиб чиқиб айтишимиз мумкинки, «тарихдан олдинги», «илмийгача» босқичда шаҳарларни қуриш бўйича меъёрий ҳужжатларни яратишга уринишлар билан аҳоли пунктлари ва илмий синтез элементларини ташкил этиш тўғрисида маълум бир тушунча мавжуд эди. Aммо ушбу меъёрий ҳужжатлар дунёнинг тузилиши ва аҳоли ҳаётининг мавжуд шароитлари ва хусусиятлари ҳақидаги умумий фалсафий ғояларга асосланган эди.