Андрей Тихомиров - Монгол ард түмэн. Хэл, шилжилт хөдөлгөөн, гааль

Буриадууд бол өөрсдийн түүхэн бичгийн эх сурвалжийг бүтээгчид юм. Эдгээр нь 19-р зууны үед Буриадын түүх, соёлын гол үе шатуудыг тусгасан «Буриадын түүх» гэж нэрлэгддэг. Уран зохиолын монгол хэлээр эмхэтгэсэн. Зохиолч И. Ломбоциренов, Т. Тобоев, В. Ямсунов болон бусад хүмүүс түүхэн тэмдэглэл, түүх, баримт бичиг, уламжлалыг ашигласан. Тухайн үеийн Буддын шашны зүтгэлтнүүд, сургагч багш нар өөрсдийн бүтээлүүдээр баялаг оюун санааны өв үлдээсэн байдаг. Буриадын ихэнх дацануудад ксилографийн аргаар ном хэвлэдэг хэвлэх үйлдвэрүүд байсан

Бүх нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэгчидтэй адил уламжлалт орон сууц бол монгол ард түмний дунд гэр гэж нэрлэгддэг (шууд утгаараа орон сууц, байшин гэх мэт) байшин юм. Хөшөөг зөөврийн эсгий ба суурийн аль алиныг нь баар эсвэл лог дээрээс лог хэлбэрээр суулгасан. Цонхгүй 6 эсвэл 8 нүүрсний модон байшин. Дээвэр нь утаа, гэрэлтүүлгийн хувьд том нээлтэй байдаг. Дээврийг дөрвөн тулгуур – тенги дээр суурилуулсан. Заримдаа таазыг зохион байгуулдаг байв. Модон байшингийн хаалга урд зүг чиглэв. Өрөө нь баруун, эрэгтэй, зүүн, эмэгтэй, тал хуваагджээ. Байшингийн төвд гал зуух байв. Хана дагуу вандан сандлууд байв. Модон байшингийн тавиурын хаалганы зүүн талд гэр ахуйн сав суулга. Баруун талд нь авдар, зочдод зориулсан ширээ байдаг. Эрт дээр үеэс мал, амьтны гаралтай ургамлын гаралтай хоол хүнс нь хоол хүнсэнд ихээхэн байр эзэлдэг байв. Ирээдүйд зориулж тусгай исгэлэн (курунга) исгэлэн сүүг бэлтгэж, хатаасан аарцны масс – хуруут. Монголчуудын нэгэн адил буриадууд ногоон цай ууж, түүнд сүү асгаж, давс, цөцгийн тос, гахайн өөх оруулдаг байв. Монголд болон Буриад улсад хоол хийх үеэр гэдэс цайруулах нь заншил биш байдаг – тэд хэлэхдээ, булингаргүй, зочин өлсөж байгаа тул та хооллох хэрэгтэй хэвээр байна.

Буриадын овог бүр өөрийн гэсэн үндэсний хувцастай байдаг бөгөөд энэ нь маш олон янзаар (голдуу эмэгтэйчүүдийн дунд) ялгагдана. Хөндлөн Байгаль орчмын буриадуудын үндэсний хувцас нь Дэгэлээс бүрддэг – нэхий даавуугаар хийсэн, цээжний дээд хэсэгт гурвалжин хэлбэртэй, оёсон, гарын сойзоор үслэг эдлэлээр чангалдаг ханцуй, заримдаа маш үнэ цэнэтэй байдаг. Зуны улиралд дегелийг ижил төстэй зүүсэн даавууны ваараар сольж болно. Transbaikalia-д зуны дээл, ядуу – цаас, баян – торго зэргийг ихэвчлэн ашигладаг байв. Нэмэлт үед, том үслэг хүзүүвчтэй, нэг төрлийн пальто, дегелийн дээгүүр өмсдөг байв. Хүйтний улиралд, ялангуяа зам дээр – Даах бол гадуур нь ноосон даашинзаар хийсэн хувцасласан арьсаар хийсэн өргөн даашинз юм.

Эртний монголчуудын хамгийн дээд шүтээн нь Эрхэмсэг байдлын бэлгэ тэмдэг болсон Хөхэ Мөнх Тэнгри юм. Дэлхий бол эмэгтэйлэг зарчим юм. Бурхад тэнгэрт амьдардаг. Тэдний захирагч Асаранг Тэнгригийн үед селестиелүүд нэг байв. Түүнийг явсны дараа эрх баригчид Хурмаст, Ата Улаан нарыг эсэргүүцэж эхэлсэн. Үүний үр дүнд хэн ч ялж чадалгүй, Тэнгригийнхэн барууны 55 сайн, 44 зүүн муу зүйлд хуваагдаж, хоорондоо мөнхийн тэмцлийг үргэлжлүүлэв. В.В.Николаев «Чуваш өвөг дээдсийн түүх» номонд (66-67-р хуудас): «Монгол, түркүүдийн шашин шүтлэгт маш их нийтлэг зүйл байсан. Тэд Тэнгригийн дээд бурхан хэмээн шүтдэг байв. Тэнгри – Мөнх тэнгэр, нэг, өгөөмөр, бүхнийг мэддэг, шударга ёс. Энэ бол бидний толгой дээрх ердийн цэнхэр тэнгэр биш, харин тэнгэр шиг сүнс, өөр нэг бодит байдал, тэнгэрийн сүнс шиг байв. «Тэнгри» гэдэг үг нь нууцлаг, Турк биш, Монгол ч биш, Иран ч биш. «Дингир» гэдэг утгаараа «тэнгэр» гэсэн утгатай цорын ганц хэл бол Их тал нутгаас хэдэн мянган км зайд орших Ойрхи Дорнодын эртний соёл иргэншлийн хэл юм. Түүгээр ч үл барам монголчууд, түрэгүүдийн тухай анхны мэдээ гарч ирэхээс хоёр мянган жилийн өмнө тэд энэ хэлээр ярихаа больжээ. Ер нь Тэнгри нь ямар нэгэн байдлаар дүрс хэлбэрээр илэрхийлэгддэггүй байсан боловч эр хүний зарчим, хувь тавилантай холбоотой байв (Алтай, Шумерын хэл ижил төстэй байдал, 16-р хуудас).

Цаг хугацаа өнгөрөхөд бөөгийн ачаар тэд маш их тэнгэрийг хуваарилж эхэлсэн бөгөөд тус бүр нь өөрийн мөнгийг, мөн тус тусынх нь оддын гэх мэтийг эзэмшсэн тул тэдний тоо 99 төгрөгт хүрчээ. Тэд гурван нүдтэй аваргууд шиг зурж эхлэв. Мөн гол бурхдын хувьд тэд Ульген, эсвэл Хормуста (дээд ертөнц ба бүх Тэнгри захирагчаар), Эрликийг (газар доорх ертөнцийн эзэн гэдгээр нь) хүндэтгэж эхлэв [Рассоха I. 77., х. 88—90] дугаартай.

Дорно дахины ард түмний гол хүч чадал нь өндөр хөгжсөн шашин дээр суурилсан эртний тахин шүтлэг байв. Зарим овог аймгууд загалмай бүхий далбаан дор Европын паган улсуудад иржээ. Аттилагийн хошуу дээрх загалмай нь Тэнгри хааны билэг тэмдэг байсан – хамгийн дээд, магадгүй тэдний эртний шашны цорын ганц бурхан байв. («Баннер» гэдэг үг нь түрэгийн «хошуу» хошуу, «туг» гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд «хамгаалалт», «ивээн тэтгэгч» гэж орчуулагддаг).

Эртний Енисей мужийн чулуун хавтангууд дээр эртний уран зураачийн сийлсэн гараар хийсэн урт дээлтэй дүрсүүд хадгалагджээ.

Христийн шашинд эв найрамдлын хувьд ашигладаг халбагатай тун төстэй аяга барьсан тахилын ширээний зураг бас бий. Энэхүү үзэгдлүүд нь алс холын тэр үед эдгээр газруудад түгээмэл байдаг эртний бөө мөргөлийн зан үйлтэй адилгүй шашны ёслолын элементүүдийг дүрсэлсэн бололтой.

Судлаачдын үзэж байгаагаар шинэ эрин үеэс өмнө Алтай, Өмнөд Сибирьт амьдарч байсан Пратюрк нар Тэнгэр Хаан, Нар Хүн – Тэнгри хааныг шүтдэг байжээ. Хятад түүхчид тэмдэглэснээр Кипчакуудын Тэнгри шүтлэг (Динлинтэй холбоотой овгууд) МЭӨ 5 – 3-р зууны үеэс хөгжсөн гэж тэмдэглэжээ. д.». Эртний бараг бүх эртний ард түмэн тэнгэрийг бурхан биш гэж үздэг байсан бол бурхдын орших газар байсан: Олимпийн бурхдын Зевсийн толгой, түүний нэрийг «тод тэнгэр» гэж орчуулсан байдаг. Шумер хэлнээс «диваажин» гэсэн утгатай, ведийн шашин нь 3000 гаруй бурхад, тэнгэрийн бурхан – Дяус Питар голуудын нэг гэж тооцогддог байв. Асралт – Есүс Христийн тэнгэрт өргөгдсөн домогт дурсамжийн дагуу байгуулагдсан баяр. Энэ өдрийг Улаан өндөгний баярын дараа 40 дэх өдөр, хуучин хэв маягийн дагуу 5-р сарын 1-ээс 6-р сарын 4-ний хооронд тэмдэглэдэг. Сайн мэдээний номд дурдсанаар, аллага үйлдсэний дараа Христ гайхамшигтайгаар босож, тэнгэрт гарсан юм. Энэ тухай Лукийн сайн мэдээнд Маркийн сайн мэдээнд маш товч дурдсан бөгөөд Матай, Иохан нарын сайн мэдээнүүдэд нэг ч үг олоогүй байна. Өргөлтийг Шинэ Гэрээний өөр нэг номонд Төлөөлөгчийн үйлсэд дурдсан болно. Энэ үйл явдал Христ амилсны дараа 40 дэх өдөр болсон гэж тэнд бичжээ. Бурхад дээш өргөгдөх тухай олон домог эртний олон ард түмний дунд байсан. Эртний бурхад мөхөж, тэнгэрт тулж, бусад бурхдын дунд байр сууриа олов. Тиймээс Финикчдийн дунд домог ёсоор Адонис бурхан тэнгэрт гарч, эртний Грекчүүдийн дунд домогт баатар Геркулес алдар нэрээ гардан гүйцэтгэж бурхад дээшээ өргөмжлөгдсөн байв. Эртний Ромчууд домогт үндэслэгч Ромулус тэнгэрт амьд гарч ирсэн гэдэгт итгэдэг байв. Манай алс холын өвөг дээдсийн уран зөгнөл тэнгэрт гарсан ийм олон бурхдыг төрүүлжээ. Христийн шашны зохиолчид хүртэл төсөөлөлд нь чөлөөтэй хандах шаардлагагүй байсан тул тэд өмнө нь ярьсан зүйлийг зүгээр л давтжээ. Бурханы хүү тэнгэр өөд өргөгдсөн тухай домог нь Христийн бурханлаг болохыг батлахын тулд христийн сүмд үйлчилж, үйлчилж байсан. Эцсийн эцэст, зөвхөн Бурхан л амилуулж, тэнгэрт амьд гарч чадна. Зөвхөн бурхан тэнгэрт амьдрахаар заяагдсан байдаг. Христийн өргөлтийн талаар хэлэхэд, тэндхийн сүсэгтнүүд Есүс бол Бурхан бөгөөд түүнийг бурхан шиг шүтэх ёстой гэдэгт итгэгчид итгэдэг. Тэнгэр бол тогтмол өөрчлөгдөж байдаг дэлгэц байсан бөгөөд улирал, голын асгаралт, хөдөө аж ахуйн ажил эхлэх гэх мэт мэдээллийг олж авахад шаардлагатай байсан.