Андрей Тихомиров - Монгол ард түмэн. Хэл, шилжилт хөдөлгөөн, гааль

Зүүн өмнөд буюу Төв Азид хүрч ирсэн эртний Хитаны удам нь Кара-Чинасууд буюу хожим тэднийг Чтайчууд гэж нэрлэдэг байсан гэж үздэг. Ктай, узбекүүдээс гадна казах, Киргиз, Ногай, Каракалпак, Башкир болон бусад ард түмний нэг хэсэг болжээ. Ктай бол Самарканд мужид (орчин үеийн Узбекистан) хамгийн том Узбек овгийн бүлэглэл байв. Тэдний дунд домог ёсоор Ктай Кипчакийн талаас Зеравшангийн хөндийд иржээ.

Ойрадууд (баруун монголчууд) нь орчин үеийн суурьшлын гол төвүүд болох Оросын Холбоо (Халимагийн Бүгд Найрамдах Улс), Монгол Улс (баруун аймгууд), Хятад (Шинжаан Уйгурын өөртөө засах орон ба Чинхай муж) юм. Тэд дундад зууны үеийн Ойрадуудаас гаралтай. Дундад зууны монголчуудын барууны бүлгийн нэр, дурдах нь 13-р зуунаас мэдэгдэж байв. Тэд Чингис хааны эзэнт гүрний нэг хэсэг болж, дараачийн түүх нь түүний үүсэл, байлдан дагуулалттай нягт холбоотой байв. 14—17 зууны үед Монголын эзэнт гүрэн нуран унасны дараа. Ойрадууд Дербен-Ойратын холбоог байгуулсан бөгөөд 16-р сарын сүүлч – 17-р зууны эхээр. Жунгариа болон зэргэлдээх мужуудад амьдарч байсан ойрат омгууд хуваагджээ: нэг хэсэг нь Кукунор нуурын нутагт нүүж, Хошут хааныг байгуулав, нөгөө хэсэг нь өмнөх Зүүнгарын хааны үндсэн хүн амыг бүрдүүлэн, гуравдахь хэсэг нь Европын нутаг дэвсгэрт Халимаг хаанд шилжжээ. Орос хэл дээрх түүх, угсаатны зүй, хэл шинжлэлийн уран зохиолд «Ойрад» гэсэн нэр томъёоны янз бүрийн ойлголт байдаг. Энэхүү үндэстний үндсэн нэрс, тэдгээрийн утга учирыг доор харуулав.

Баруун монголчууд – хойд (хала-монгол) болон өмнөд монголчуудаас ялгаатай нь нийт үндэстний нэр. Эдгээр бүлгүүдээс гадна буриадууд болон янз бүрийн жижиг ахиу бүлгүүд нь монголчуудаас ялгардаг.

Халимагууд эсвэл халмакууд – эртний лалын шашинтнууд дахь бүх үндэстний нэр бөгөөд дараахь орос хэлээр ярьдаг эх сурвалжууд одоо энэ нэрийг 17-р зуунд суурьшсан Ойрадуудад тогтоожээ. доод Ижил мөрөнд. Орчин үеийн Оросын (Халимагийн) олон судлаачид энэ уламжлалыг дагаж мөрддөг боловч уг уг нэр нь Монгол, Хятадад амьдардаг Баруун монголчууд (Ойрадууд) өөрөө өөрийгөө тэмдэглэхэд ашиглагддаггүй.

Зунгар, Жунгар, Зянгар, Зенгар – Оросын эх сурвалжид угсаатны нэр нь монгол хэлнээс зээлж, Зүүнгарын хаадын Ойрадуудад хамаатай байжээ.

Заримдаа «Ойрадууд» гэсэн нэр нь Ойрадын орчин үеийн барууны салбар болох халимагуудын өвөг дээдсийг хэлдэг. Түүгээр ч зогсохгүй Халимаг (Халмак) угсаатны нэр нь баруун салбарыг ерөнхий ойрат болон бүхэл бүтэн монгол угсаатнаас тусгаарлан зохиомлоор тусгаарлаж байжээ. Ийм судалгаанд Монгол, Хятад Ойрадуудыг Монгол, Ойрад-Монгол, эсвэл Ойрад гэж нэрлэдэг.

«Ойрат» гэдэг үг нь «өө» ба «арат» гэсэн утгатай (ой модны хүмүүс) гэсэн үг юм. «Ойрат» (чоно гэсэн утгатай) нэр томъёоны гарал үүслийг Финландын «коира» (нохой) -той давхцдаггүй гэж үздэг. Энэхүү таамаглал нь Минусинскийн хотгорын бүсэд Финно-Уггарын овог аймгуудын баруун барууны монголчуудын өвөг дээдэстэй холбоо тогтоох боломжийг илэрхийлж магадгүй юм. (Н. Н. Убушаев).

Ойрадууд баруун Монголын (Убсунур ба Кобдосскийн аймгуудад), Орос (Халимагт), мөн Хятадын баруун хэсэгт (Шинжаан Уйгарын өөртөө засах орны Зүүнгарын сав газарт, Чинхай мужид) амьдардаг. Хятадад Ойрадуудыг албан ёсоор монголчууд гэж үздэг.

Ойрадын томоохон бүлэглэлүүд (торго, дербет (дюрбет), хошуут, зянгар (олет)) Хятад улсад байрладаг. Ойрадууд Монголд нягтарч амьдардаг.

Халимагууд (Дербет, Торгоц, Хошоутс, Бузавууд) ОХУ-д Халимагийн Бүгд Найрамдах Улс болон хөрш зэргэлдээ бүс нутагт амьдардаг.

Төв Азид, мөн Киргизстан, Кавказад, АНУ, Францад Сарт Халимаг хэмээх Ойрадын жижиг бүлгүүд байдаг.

Тэд Ойрад хэлээр ярьдаг тул олон тооны аялгуунд хуваагддаг.

Итгэдэг Ойрадууд нь ихэвчлэн Буддистууд, Түвдийн Буддын шашны Гэлуг сургуулийн түүхэн баримталдаг хүмүүс байсан бөгөөд Гэлугээс гадна бусад сургуулиуд ч тараасан байв.

Ойрад бол баруун монголчуудын овог аймгууд юм. Тэдний өсөлт нь 1368 онд, Их (Монгол) хааны Их улс – Юан гүрэн нуран унаснаас хойш эхэлсэн юм. Дараа нь тэд хүчирхэг нүүдэлчдийн эзэнт гүрнийг – Ойрадын хаант улсыг байгуулсан.

1578 онд Ойрад, Халх-Монголчуудын хоорондох тусгаарлалтыг олж илрүүлэв: тэдний хооронд Иртыш гол дээр тулалдаан болжээ. Үүний дараа Европын нутаг дэвсгэрт шилжсэн Ойрадуудын нэг хэсэг нь орчин үеийн халимагуудын суурийг тавьсан юм.

Дербет бол Монгол улсын баруун хэсэгт амьдардаг Ойрад үндэстэн юм. Дербетүүдийн зарим нь ОХУ-д Халимагийн бүгд найрамдах улсад амьдардаг. Тэд бол дундад зууны үеийн Дербетүүдийн удам юм. «Шастирын цуглуулга» / 132, 1-р боть, 1-р зүйлийн 1-р хуудас, 138 / -д Рашид ад-Дин 13-р зууны эхэн үед зогсож байсан Хутуга-бекийн тухай өгүүлжээ. Ойрадуудын толгойд монгол овогт Дорбэн овог байсан бөгөөд энэ нь бусад эх сурвалжийн мэдээлэлтэй зөрчилдөж байгаа тул түүнийг Хойд ноёдын өвөг дээдэс гэжээ.

17-р зууны эхний улиралд Дербетүүдийн нэг хэсэг Орос руу нүүж, Халимагуудын нэг хэсэг болжээ. Тэд бол дундад зууны үеийн Дербетүүдийн удам юм.

Ойрадууд 15-р зуунд тусдаа овог гэж нэрлэгдэхээ больсон бөгөөд Дэрбэт, Жунгар гэх мэт Ойрадын угсаатны бүлгүүд гарч ирэв. Тэд бол эртний Ойрадуудын удам юм.

Бузавууд нь Халимаг үндэстнүүд болох Дербэт, Зянгар, Торгуд, Хошут овгийн хүмүүсээс халимаг үндэстнүүдээс тусгаарлагдсан, дараа нь Донын армид орсон газруудад суурьшиж, Халимаг – Казакууд болжээ.

Монголд дербетүүдийн ихэнх нь халх-монгол хэлээр ярьдаг боловч одоогоор Халхын нөлөөнд автсан анхны дербет аялгуу бас хадгалагдан үлджээ.

Derbets нь дууны зохиолыг боловсруулсан. «Сүнслэг» (шаштыр), «удаашрах» (ут), «зүггүй» (шаваш) дуунууд байдаг. Оросын дербетүүд нь монгол дербетүүдээс ялгаатай нь дууны зохиолоос гадна бүжгийн урлагийг хөгжүүлсэн бөгөөд ялангуяа Тавшур Дербет бүжиг нь олонд танигдсан байдаг.

17-р зууны үеэс Буддын шашны дербет дэлгэрсэн. Монгол дербет нь мал аж ахуй, газар тариалан эрхэлдэг бөгөөд сүүлийнх нь бусад монголчуудынхаас харьцангуй их үүрэг гүйцэтгэдэг. Гар урлалаас гараар дархан, мужааны, гутал үйлдвэрлэдэг байв. Монгол, Оросын дербетууд нь хувцас, хуримын зан үйл гэх мэт өвөрмөц байдлаа хадгалдаг. ОХУ-ын Халимагийн Бүгд Найрамдах улсад дербет нь шинжлэх ухаан, техникийн сэхээтнүүдийн (эрдэмтэн, эмч, багш, хуульч, инженер гэх мэт) томоохон бүтцийг бүрдүүлдэг бөгөөд олонх нь хууль сахиулах байгууллага, армид ажилладаг. учир нь Орос, Монголын дербетүүдийн цэргийн асуудал нэн тэргүүний асуудал хэвээр байна.

Захчин (загчин [dzakhchin] – «ахиу» гэсэн тэмдэглэгээ) нь Баруун Монголд одоо амьдарч буй Ойрадуудын бүлгүүдийн нэг юм. Тэд Ойрад (Ойрат-Халимаг) хэлний Захчинскийн аялгатай, мөн монгол (Халх) хэлээр ярьдаг. Итгэгчид бол Буддистууд, зарим нь уламжлалт итгэл үнэмшлийг баримталдаг. «Захчини» угсаатны нэр 17-р зууны сүүлээр гарч ирсэн. Жунгарын засаг захиргаанаас хил хязгаарыг хамгаалах зорилгоор хуваарилсан Торгуц, Дербет, Халх нарын дунд хэдэн арван гэр бүлээс бүрдсэн бүлгийн тэмдэглэгээ (энэхүү нэр нь «маржин» гэсэн нэр) юм. 1758 онд Зүүнгарын хаант улсыг ялсны дараа Манжийн талд шилжсэн Захчинуудаас тусдаа хошуун байгуулагдаж, дараа нь Зайсангаар удирдуулсан бие даасан «туг» байгуулж, үлдсэн хэсэг нь Кобдо хотын захиргаанд захирагджээ.