К Тарасов - Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)

Ранiцай ён спытаў Трайната, проста выказваючы сваю згоду:

- Што ад мяне залежыць?

- Адно: каб Даўмонт ведаў, дзе знайсцi Мiндоўга без вялiкай аховы.

- Значыць, у паходзе.

- Да паходу, - удакладнiў Трайнат.

Астап здагадлiва кiўнуў, але ўсё ж вырашыў пацiкавiцца:

- Даўмонт ведае?

- Даведаецца, - супакоiў Трайнат. - А ты, Астап Канстанцiнавiч, вазьмi ад мяне на памяць, - i ён працягнуў Астапу нож нямецкай коўкi з залатымi скрэпамi на касцяной тронцы.

Астап узяў падарунак, агледзеў i адказаў, што належала:

- Прыгожы нож, князь Трайнат. Буду помнiць.

Ён засунуў нож за пояс, ведаючы, што цяпер звязаны з Трайнатам назаўжды. А не возьмеш, думаў ён, нагоняць у дарозе жамойты i гэты ж нож усадзяць мiж крылаў. Лепш за пасам насiць.

Калi Астап сядаў у сядло, Трайнат наказаў на дарогу:

- Ты разумны чалавек, Астап. Не пашкадуеш!

- Калi Бог захоча! - Астап перахрысцiўся.

- Нашыя багi даўно жадаюць, - сказаў Трайнат пераканана. - Людзi дрэнна iх чуюць.

- Гэтак часцяком бывае! - пагадзiўся разанец, дзiвячыся запалу Трайната адправiць роднага дзядзьку на той свет. Дачакацца не можа, пакуль той памрэ. Але калi ён будзе чакаць, тады i мне чакаць, падумаў Астап, а век наш нядоўгi, на ўсе чаканнi дзён не хопiць...

Ён крануў каня, i кметы аховы зарысiлi за iм па вузкай прынёманскай дарозе ў Наваградак да Мiндоўга.

16

З той жонкавай аховы, якую прывезлi з Наваградка параненай, памерлi да Калядаў яшчэ тры кметы. Немалыя ахвяры каштавала Даўмонту шалёнае вяселле наваградскага валадара, i з кожным наступным пахаваннем князь адчуваў, як разлютоўваецца, як выцiскаюцца з сэрца чуласць, спачуваннi, лiтасць да сябе i лiтасць да ўсiх. Адзiны чалавек, якога ён цяпер шкадаваў, быў Вiцень. Не гэтак за страчанае вока, бо ў параўнаннi з забiтымi яму нiбы i пашчасцiла, а за ўпартасць, з якой верны кмет iмкнуўся вярнуць ранейшую зоркасць, каб трапна бiць нажом i страляць. Гадзiнамi ён дасылаў стралу за стралой у пазначаную дошку пры плоце цi шпурляў сякерку ў слуп, шалеючы, што аднятае вока скажае дакладнасць яго прыцэлу.

Цяжка яму было прыняць, разумеў Даўмонт, што акрывеў i выглядае перад усiмi за калеку. Можа, думаў Даўмонт, страта вока здавалася маладому хлапцу асаблiва крыўднай, бо быў прынiжаны гуртом наваградскiх чаляднiкаў на вачах натоўпу. I яго, бачыў Даўмонт, спапяляла жаданне выкалупаць нажом вочы тым мiндоўгавым кметам. Даўмонт яго асцярожваў: глядзi, злосць - што псiна, трэба яе на ланцугу трымаць. Цябе i пакусае, калi спушчаная. Шалёны сабака доўга не жыве. Так i шалёны кмет хутка гiне. Сам насунешся на якую дзiду. Вiцень нiбыта прыслухоўваўся, але Даўмонт адчуваў, што кмет не прымае яго парады: мара пра лютую помсту хоць неяк пагаджала яго з калецтвам. Бо кмет, а не князь, думаў Даўмонт. Нiчога не меў апроч цэлага вока, палову маёмасцi адняла ў яго наваградская замкавая ахова - як не шалець! Але ж нi за што не мае адказваць, робiць тое, што яму князь загадае. Гэта князю абставiны загадваюць, багi радзяць. Трэба быць цярплiвым i чуйным, каб iх пачуць. Кмет на князевы розум спадзяецца, а князю - толькi на самога сябе спадзявацца.

Нiкому бiты князь не даверыцца, думаў Даўмонт. Вунь, колькi ў яго стрыяў i цётак. I хоць бы хто ўпiкнуў Мiндоўга за злачынства. Усе цiха па дварах хаваюцца, з чужой бяды кпяць, смешна iм, як Даўмонт згубiў жонку, а самi дужа баяцца мiндоўгавай увагi. Жывуць, як той заяц: маўчыш - жывы, варухнешся, гукнеш другога зайца - лiс схопiць. Без сiлы нiхто не князь, а гэтак - парабак пры дужэйшым. Пакуль большая сiла ў Мiндоўга, прыдзецца ў заячай скуры жыць. Можа, стары i не надта верыць, што навокал яго адныя баязлiвыя зайцы, хутчэй, зусiм у гэта не верыць, ды яму трэба, каб па-заячаму трымалiся. Забраў жонку, разбурыў гнездзiшча, зганьбаваў дом, а ты ў iм мусiш жыць, i мусiш ад пляўкоў ацiрацца. Трываеш ганьбу - значыць, згодны трываць, у ценi мiнулага роспачна ўглядацца. Ён там з жывой Агнай, ты тут з яе ценем. Пражыты дзень не вернеш. Страчана старое жыццё, як левае вока ў Вiценя. Колькi не смуткуй - пустая вачнiца. Але ж у гэтых сценах бацька жыў. I ягоны цень тут ходзiць. I дзед тут жыў. Таксама на яго памяць ганьба наклалася. Кожную ноч пытаюць, калi нашу годнасць абаронiш. Кожную ноч патрабуюць: не смуткуй - злiся...

Адасабляючыся ад страчанага жыцця, Даўмонт загадаў сабраць усе жонкавы рэчы ў куфар i трымаць яго ў сенцах, як трымаюць чужое, не вартае аховы, што не шкада страцiць. I калi прыехаў Мiндоўгавы радца, не прыйшлося збiраць вопратку i абутак Агны ў яго на вачах, ганьбавацца нiбы злодзею, у якога гаспадар адымае накрадзенае, усё было панапiханае ў куфар, адразу яго i вынеслi на вазок. Звар`яцеў князь Мiндоўг, калi думаў такой драбязой даць джала. Што з той жаночай вопраткi Даўмонту - не яму ж яе насiць. Другая жонка свой пасаг прынясе. Ды няхай думае, што ўджалiў. Эх, княжа Мiндоўг, заграбастыя ў цябе рукi, думаў Даўмонт. Ну i балюча ж табе стане, калi мечам буду iх укарочваць...

Вось да гэтага дня, да хвiлiны помсты, усё было ясна - што цярпець, як трымацца, а далей стаяла цемра. Гэтае пачуццё абмежаванасцi раздражняла Даўмонта. Нiбыта на смерцi Мiндоўга закончвалася i ягонае жыццё. Будучыня быццам знiкла. Раней, калi не задумваўся пра будучыя гады, яны праглядалiся ў магчымую далячыню: вось народзiцца ў яго сын, потым ён сына ажэнiць, можа нават, калi не заб`юць у якiм паходзе, пабачыць унукаў, а ўжо тады стары i нямоглы пойдзе, як пайшлi ў свой час ягоныя бацька, i дзед, i прадзед, на нябёсы да дзядоў. А цяпер усе звычныя ўяўленнi раздзьмутыя ветрам: нi жонкi, нi сына ад яе, i ён не ўдавец, а стаiць абабраны з нязмытай аплявухай на шчацэ. I мусiць са старым ваўком хiтраваць. А ўсёй хiтрасцi хапае на маўклiвае чаканне зручнага выпадка. На такую вялiкую хiтрасць, прызнаваўся сабе Даўмонт, здольны любы дурань...

Аднаго дня князь адчуў, што яго клiчуць багi, i пайшоў на Перунову гару. Ярка ззяла снежнае покрыва на палях i пагорках, позiрк заманьвала далячынь, дзе сутыкалася з зямлёй блакiтнае неба. Зачараваны iскрыстай прасторай, ён раптам зразумеў тое, што не давалася зразумець: у яго наперадзе процьма часу, усё жыццё, а ў Мiндоўга - наперадзе неўзабаве гвалтоўная смерць. I Мiндоўгавых кметаў неўзабаве чакае гвалтоўная смерць. I калi забiты наваградскi князь адыйдзе да дзядоў, ён зверху будзе заўсёды зайздросцiць яму, Даўмонту, будзе дакараць сябе за ўчынены гвалт, бо Даўмонт узяў з яго за шкоду жыццё. А ягоныя кметы зверху будуць зайзросцiць Вiценю, бо ён жывы i адпомшчаны, а яны з абедзьвума сваiмi вачнiцамi аддалi за чужое вока свае жыццi. Яго князкi век там, за даляглядам, а цяпер трэба дажыць аджытае, трэба дарабiць для супакаення крывавую працу, i ён яе даробiць... I на зайздрасць тым кметам высока паставiць Вiценя. Тых сваiх парабкаў Мiндоўг не ўзвышыць. Скурка старэе, праз якi год Вiцень стане ваяводам, а зараз ён дасць Вiценю сотню. Гэта будзе лепшая ў Нальшчы сотня кметаў. Прыдзе час, i яна возьме з наваградцаў належную данiну крывёй. Там, далёка за даляглядам хаваецца ў пушчах Наваградак. Настане дзень, прыйдзе ў мiндоўгава гнездзiшча багiня смерцi Мерцва i пазначыць каму трэба загiнуць ад нальшанскiх стрэлаў, каму ад нальшанскага меча або пад нальшанскай сякерай. Крэўскаму князю не варта сумаваць. Гэта тым трэба сумаваць, бо ён - мсцiўца, яны - ахвяры. Нальшча цярплiвая, дачакаецца свята. Нальшчы багi дапамогуць, а Мiндоўгу нiхто не дапаможа. Сыйдзе снег, паклiчуць войска ў паход, там наканаванае кожнаму i здзейснiцца...