К Тарасов - Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)

А дзень пакрысе даўжэў, наблiжаючы ўрочную гадзiну, канчатак мядзвежага сядзення па дварах, абавязковы збор войска. За апошнiя дзесяць гадоў нiводнае лета не абыйшлося без вайны. I надыходзячае не магло стаць выключэннем.

Пасля красавiцкiх дажджоў зямля абудзiлася, зарунелi палi, чорны лес, кустоўе ажылi ад зiмовай самоты, апранулiся ў пяшчотнае лiсце, i кожная жывая iстота ў лесе, полi, на балотах крычала пра сваю прысутнасць на свеце. У такi прыгожы дзень закарцела Даўмонту прамчацца па крэўскiх дарогах, па ўскрайку леса, па зялёных пагорках. Ён гукнуў асядлаць каня i выехаў з замка. На пустой вулiцы паселiшча наводдаль нейкая баба намагалася загнаць у двор парсюка. Той не хацеў пакiдаць вялiкую гразкую лужыну, i баба дарэмна тыркала яму ў бок хварасцiнай. Даўмонт, пасмiхаючыся з высiлкаў цёткi, наблiжаўся да яе. Убачыўшы князя, баба паспяшалася ачысцiць шлях ад сваёй упартай жывёлiны i вiдаць, добра ёй упякла, бо свiння завiрашчэла, кiнулася ратавацца i са страху - проста пад ногi каню. Гэтак хутка яна неслася, што князь здзiвiўся - не кожны сабака здолеў бы яе абагнаць. Напужаны конь ускiнуўся, князь выляцеў з сядла i кулем грымнуўся на зямлю. Хужэй было тое, што левы бот зачапiўся за стрэмя, i конь у галоп павалок Даўмонта па камянях i гразi ў канец паселiшча. З падлеткавых гадоў не здаралася з Даўмонтам такой няўдачы. Нарэшце, вызвалiўшы нагу, князь адчуў, што не можа на яе ступiць. Ён стаяў пасярод дарогi прамоклы, пакрыты брудам, як балотная жаба, спiну палiла агнём, i замест замiлавання, з якiм ён выехаў на прагулянку, Даўмонт кiпеў лютай злосцю на бабу i свiнню. Але тых як ветрам здула. Ускарабкаўшыся ў сядло, Даўмонт вярнуўся ў замак. Тут яго чэлядзь распранула, адмыла ад гразi i шчыра пачала спачуваць: абдзёртая палова скуры на спiне крывавiла, нага пухла на вачах.

Назаўтра да гэтай бяды дадалася большая: прыбыў ганец ад Мiндоўга нарэшце, выправа. Даўмонт ледзь не звар`яцеў ад крыўды. Чакаць урачыстай хвiлiны амаль год - i гэтак недарэчна яе сустрэць. Дружына пойдзе гiнуць за Мiндоўга, а яму рыпець зубамi на ўласнае глупства.

Не выехаўшы з дружынай, князь не адпусцiў у войска i Вiценя. Спакайней было трымаць разлютаванага кмета пры сабе. Толькi праз месяц, калi Скурка прывёў полк i паведаў падрабязнасцi дарэмнага пахода, Даўмонт зразумеў, што баба i свiння былi пастаўленыя перад iм на дарозе багамi. Яго не выпусцiлi ў паход, дзе не меў бы падступiцца да Мiндоўга. Багi ведалi, што зручнага выпадка не будзе i правалаклi па гразi для ўрока: любая свiння можа скiнуць князя ў лужыну, калi ён неабачлiвы. Дзякуй iм за клопат. Брыдка было б за дзесяць крокаў ад Мiндоўга сядзець, як ягняцi, i слухаць старэчыя байкi пра даўнiя наезды i дружбу ранейшых князёў. Калi б былi тыя любоў i дружба, дык не распытваў у гэтым паходзе занепакоены князь Трайнат ваяводу Скурку, няўжо Даўмонту так блага, што не здолеў конна сядзець? Пэўна, прымерваўся пад час выправы пераняць Мiндоўгавы меч. I полацкi Таўцiвiл разлiчваў на такую ж удачу, падступаўся да Скуркi: "Дзе Даўмонт? Цi выжыве? Можа прыбудзе?" Не могуць дачакацца ягонай помсты. А гэтакая помста патрабуе абачлiвасцi. Трэба адпомсцiць i не пакласцi дружыну. Хай гiнуць ваяры пляменнiкаў Мiндоўга, у iх дружыны буйныя. Трайнаце i Таўцiвiлу смерць старога князя патрэбная не меней. Мо, i болей, чым яму. Iм трэба каб Мiндоўг загiнуў яд ягонага меча. Тады на iх нiбыта не патрапяць пырскi сваяцкай крывi. Але Мiндоўгаву ахову няхай вынiшчаюць яны. Ён не будзе адпомшчаны, калi саслабее. Той жа Трайнат пашле сваiх кметаў забiць яго, каб далучыць Нальшчу да Наваградка. I абвесцiць, што помсцiў за любiмага дзядзьку. Тады Мiндоўг пасмяецца на нябёсах, што Даўмонт стаў ахвярай новага валадара. Адзiн адняў жонку, другi - жыццё. Не, лепш асцерагчыся.

17

На купалле Мiндоўг павёз сям'ю на летняе селiшча да Нёмана. Упершыню з леташняй восенi Агна пакiдала горад. Пасля замкавай цеснаты гэтае падарожжа верхам праз пушчу наноў адкрывала ёй свет. За дзевяць месяцаў наваградскага сядзення Агна забылася як шумiць лес, шамацiць пад конскiмi капытамi дарожны пясок, як дурманяць пахi квяцiстага лугу, якiя таямнiчыя лясная глуш i лясныя ручаi, i адчувала сябе шчаслiваю.

Апоўднi выйшлi на лясную пустку i далi коням адпачыць. На пустцы рэдка стаялi дуплiстыя дубы. Адзiн быў пазначаны маланкай - у выпаленым дупле пры карнявiшчы мог схавацца вершнiк. Рэпiк i Рукля даследавалi гэтую таямнiчую пячору. Агна сядзела ля падножжа, заварожана назiрала, як лунае над лесам сокал. Да яе падыйшлi i прыселi побач Мiндоўг i Астап. Запэцканыя сажай, падобныя на чарцей, браты ўскараскалiся на дуб i гойдалiся, трымаючыся за гнуткiя галiнкi.

- У дзяцiнстве, - сказаў гучна Мiндоўг, - калi я быў такi, як яны, таксама любiў лазiць на дубы. Ухаплюся за галiнку, i калышуся ўверх-унiз. Аднойчы гайдаўся, гайдаўся ды раптам чую - ж-ж-ж - нiбыта страла ляцiць. А ляцiць проста мне ў лоб вялiзная аса. З таго часу такiх вялiзных i не бачыў нiколi. Гэтак гакнула ў пераноссе, быццам камень хто пусцiў з рушнiцы. Пляснуўся на зямлю, i зад, i спiну адбiў. Ды яшчэ i аса ўджалiць паспела, на лобе гузак вырас з добры яблык, агнём гарыць. I хоць бы хто пашкадаваў. Як хто ўбачыць маю морду з барвовым рогам на лобе, з акаселымi шчылiнамi замест вачэй - ад смеху курчацца. А бацька кажа: "Дурны ж ты, сынок, калi маленькая аса цябе гэтак скалечыла!"

Рэпiк i Рукля пасля пачутага палiчылi за лепшае не рызыкаваць сустрэчай з асой, саскочылi i ўселiся пры дарослых, спадзеючыся на працяг падобных успамiнаў.

- Са мной яшчэ горш было, - прыгадала Агна. - Ела неяк сунiцы. Ягаду падкiну - ротам лаўлю, потым - дзве, потым - тры. I гэтак мне соладка i добра - млею ад асалоды. Раптам быццам хто з маху iголку ў язык уваткнуў - пчала заляцела, са страху ўджалiла. Прыбегла дадому, а мяне адразу давай катаваць, каб джала з языка выцягнуць. Палову выкалупалi, палова засталася. Язык распух, тырчыць вонкi, як затычка. Нi есцi, нi пiць, нi стагнаць не магу. Тыдзень за печчу галодная ды нямая хавалася, каб нiхто не бачыў i не кпiў...

Рукля i Рэпiк заходзiлiся смехам.

- Глядзiце! - Мiндоўг паказаў рукой на нерухомую чорную кропку ў небе над лесам. - Сокал. Зараз рынецца на некага.

I сапраўды, чорная кропка раптам iмклiва панеслася ўнiз, i сталi бачныя распластаныя крылы i гатовая для ўдару дзюба. Высокiя дрэвы не дазволiлi ўбачыць канец сакалiнага палявання.

Усе крыху памаўчалi, разумеючы, што сокал перамог, а нейкая жывая iстота загiнула.

- Вось такое на свеце жыццё, - задумлiва сказаў Мiндоўг.

- Усе есцi хочуць, - заключыў Астап. - Ды лепш я вам таксама раскажу сваю прыгоду. Бо са мной такое было ў дзяцiнстве, - Астап хiтравата ўсмiхнуўся, чаго нi з кiм на белым свеце не было.

- Ну ўжо! - не паверыў князь. - Немагчыма. Усё было i будзе.

- Можа, i будзе, - сказаў Астап, - наперад не ведаю, але раней не было, паклясцiся магу. Неяк расказала мне мая бабка казку пра жабку-князёўну. Назаўтра ранкам iду ўздоўж рова, бачу сядзiць на маёй сцяжынцы жаба. Думаю: вось яно, маё шчасце, мяне чакае. Жабу схапiў, да сэрца прыцiснуў, дамоў прыбег, за печку схаваўся i ў халодную пыску яе цалую. Бабка прыкмецiла, спужалася: "Унучак, ты што, ашалеў?" - "Не! - кажу. - Нявеста мая. Трэба пацалаваць, каб у дзяўчынку павярнулася". Тады бабка кажа: "А-а! Правiльна, унучак, робiш, але, можа, не сваю нарачоную схапiў. Вазьмi, унучак, торбачку, яшчэ пашукай!" Я iх, можа з дзесятак перацалаваў. Ды вось, не пашанцавала... Ну што, нiхто больш пра такую любоў пахвалiцца не можа?