Мухаммад Самандаров - Архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари

Натижада «тушуниш» тоифаси социологияда инсон фаолиятини тартибга солувчи ғоялар ва дунёқарашларнинг ҳилма-хиллиги, яъни инсоният маданиятининг бутун хилма-хиллигининг аксини топишга имкон беради. Қуйидаги услубий тоифалар «тушуниш» тамойили билан боғлиқ: хулқ ҳаракат ижтимоий бўлмаган ҳаракатлар. Вебернинг фикрича, хулқ бу фаолиятнинг энг умумий тоифаси бўлиб, агар у ҳаракат қилаётган шахс ёки гуруҳ субъектив маънони у билан боғласа, у ҳаракатга айланади. Бошқа томондан, фақат иккита шарт бажарилган тақдирда, ижтимоий ҳаракатлар ҳақида гапириш мумкин;

– ҳаракат маълум даражада оқилона маънога эга (яъни, шахс ёки гуруҳнинг субъектив мотивацияси мавжуд);

– ҳаракат ўз харакатининг ҳақиқий ёки мумкин бўлган бошқа одамларнинг реакциясига қаратилган.

Бу шартлар социологик тадқиқотлар учун ажралмасдир, дейди Вебер. Бу ҳолда тушуниш, харакатнинг кўзда тутилган маъносини тўғридан-тўғри тушуниш ёки тушунтирувчи бўлиши мумкин (мотивация учун қандай маъно берилган). Фикрининг равшанлиги учун Вебер 2х2=4 қоидасини «тушуниш”га мисол келтиради. Биз уни эшитганимизда ёки ўқиганимизда, фикрларни тўғридан-тўғри рационал тушуниш мавжуд 2х2=4 қоидасида уни ифодалаган ёки ёзган киши нимани англатишини, нима учун у ҳозир ва шу муносабат билан қилганини кўриб чиқмоқчи бўлганимизда рационал мотивацияни «тушуниш» пайдо бўлади. Эҳтимол, одам тижорат ҳисоб-китоблари, илмий тажриба кўрсатиш, техник ҳисоб-китоблар ёки шу қоидага киритилиши мумкин бўлган бошқа фаолият билан шуғулланади, бу ерда у тушунарли семантик алоқага эга бўлади.

Бу турдаги «тушуниш» билан қуйидаги саволлар туғилади; «бу ҳаракатнинг мотивлари нима, ижрочи ўз ҳаракатларига қандай аҳамият беради, бу ҳаракатларнинг умумий режаси қандай?«Айнан мана шу «тушуниш» жамиятнинг қадриятлар тизимига асосланган ва ижтимоий ўзаро таъсирлар учун асос бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий ҳаракатларнинг маълум маъно билан тўлдириш даражаси, бу ҳаракатларнинг мақсад ва воситаларининг нисбатидан келиб чиқади. Бундай муносабатларнинг турли вариантларини ўрганиш натижасида Вебер ижтимоий ҳаракатнинг идеал типологиясини илгари суради. Гап шундаки одамлар бажарадиган ҳар қандай ҳаракатлар ва ҳаракатларни ўзига хос стандартлар ёрдамида «ўлчаш» мумкин яъни катта ёки кичикроқ яқинлик даражасида уларни берилган идеал тўрт турдан бирига киритиш мумкин:

– Мақсад – рационал тип-бу аниқ ва аниқ амалга ошириладиган ҳаракат, у ташқи дунё объектлари ва бошқа одамларнинг муайян хатти-ҳаракатларини кутиш орқали аниқланади. Кутиш бу ерда оқилона йўналтирилган ва тартибга солинган мақсадлар учун «шарт» ёки «восита”сифатида ишлатилади.

2.2. Қиймат-рационал тип бу мустақил қадрият бўлган ҳаракат (муваффақиятдан қатьи назар, индивидуал хулқ-атворнинг аҳлоқий, эстетик, диний, қийматига онгли равишда ишониш). бу субъект нима қилиши кераклиги билан белгиланади-воситалар белгиланган мақсадга мос келади.

3.3. Анъанавий тур-бу ижтимоий меъерлар ёки одатлар билан белгиланадиган ҳаракатлар, яъни ташқи огоҳлантиришларга автоматик реакция; мақсадни белгилаш минимал.

4.4. Таъсирчан турдаги – нейроэмоционал стрессни иложи борича тезроқ чиқариб юбориш учун ҳиссиётлар босими остида амалга ошириладиган беҳуш ҳаракатлар.

Ҳаракатнинг охирги икки тури – эффекти ва анъанавий – таърифига кўра ижтимоий эмас, чунки улар ҳаракатнинг онгли маъносига эга эмас. Вебер таърифига кўра, фақат мақсадга мувофиқ ва қадриятли рационал ҳаракатлар ижтимоийдир.

Мақсадли оқилона ҳаракатнинг ролини бутун жамият тузилиши нуқтаи назаридан кўрсатиш керак. «Расмий рационаллик» концепцияси идеал типдир ва эмперик воқеликда у соф кўринишида жуда кам учрайди.

Рационализация, Вебернинг фикрига кўра, сўнгги 300—400 йил мобайнида Европанинг ривожланиш йўналишини олдиндан белгилаб қўйган бир қанча тарихий омилларнинг комбинацияси натижасидир.

Саноат жамияти вужудга келгандан сўнг, қадриятли рационал хулқ-атворни мақсад-рационал ҳатти-ҳаракат билан босқичма-босқич алмаштириш бошланди. Бу тарихий жараённинг ҳаракатидир, чунки замонавий инсон кўпроқ қадриятларга эмас, балки муваффақиятга ишонади.

Фаолиятнинг барча соҳаларини рационализация қилиш-бу Ғарб цивилизациясининг тақдири, бу ерда ҳамма нарса оқилона; иқтисодиёт, сиёсатни амалга ошириш, илм-фан, таълим, маданият ва ҳатто одамларнинг фикрлаш соҳаси, ҳис қилиш услуби, шахслараро муносабатлар, умуман уларнинг турмуш тарзи.

Ҳақиқий ишчи идеал типик дизайн билан бажаришга уринишда қандай қийинчиликлар пайдо бўлиши мумкинлигини таъкидлаш муҳим. Шундай қилиб, хулоса сифатида биз усулни қўллаш бўйича баъзи шарҳлар беришимиз мумкин.

Биринчидан ҳар қандай ижтимоий ҳодиса ёки жараён тегишли идеал туридан четга чиқиш орқали тасвирланади ва тушунтирилади. Шундай қилиб тушунчалар ҳар доим якуний, тўлиқ категорик баҳо сифатида эмас, балки эврестик восита сифатида вужудга келади. Бу эса кейинги тадқиқотлар ва тушунтиришлар учун ҳақиқатни солиштириш ва ўлчашга ёрдам беради.

Ҳар хил номунофиқликлар пайдо бўлишининг олдини олиш учун концепциялар учун қуйидаги талабларга риоя қилиш керак; барча тушунчалар ва умумлашмалар рационал (қиймат-рационал ва мақсад-рационал) бўлиши керак;

– жараёнлар ва ҳодисаларнинг умумий қоидалари аниқ бўлиши керак;

– рационал ва иррационал ҳодисалар тушунчаларининг семантик адекватлигига эришиш керак.

Иккинчидан мақсадга йўналтирилган оқилона ҳаракатлар «одамлар, жамият ёки давлат» каби эмас балки методологик асос сифатида қабул қилинади. Ижтимоий шаклланишлар социологик маънода «мавжуд бўлиши» мумкин фақат шахслар учун тушунарли бўлган муайян турдаги ижтимоий ҳаракатларнинг (жараёнлар ва алоқаларнинг) ишлаши мумкин бўлганда, чунки социология бошқа позициялардан олинган жамоавий фикрлаш шаклларини бутунлай эътиборсиз қолдираолмайди.

Шу жумладан архитектурадан. Коллектив тузилмалар – бу маълум одамларнинг онгида қисман ҳақиқатан ҳам мавжуд бўлган ва аҳамиятли бўлиши керак бўлган маълум ғоялар.

Одамлар ўз ҳатти-ҳаракатларини шу ғояларга йўналтиради. Коллектив шаклланишлар нима муҳим ёки бўлмаслиги ҳақидаги фикр сифатида ҳал қилувчи сабаб аҳамиятга эга.

Вебер, шунингдек жамиятни биологик модел бўйича кўриб чиқишга эътироз билдиради (қачонки, индивидуал ижтимоий организмнинг «хўжайраси”сифатида қаралса).

Одамларнинг ёки миллий иқтисодиётнинг ҳаракатини ҳам тушуниш мумкин эмас, лекин одамларни ташкил этувчи шахсларнинг ҳаракатлари анча «мақбул тоифадир».

Ижтимоий институтлар (хуқуқ, давлат, дин) социология томонидан шахслар учун аҳамиятли бўлган шаклда ўрганилиши керак. Учинчидан идеал – типик ва эмпирик воқелик ўртасидаги муносабатлар муаммосига дуч келиш мумкин, ҳатто Вебернинг ўзи ҳам бу муаммонинг аниқ ечимига эга эмас.