Аляксандр Капусцін - Хата з ясенем пад вокнамі

А пад вечар у вёску панаехала на машынах немцаў. На вясковай плошчы яны скінулі з машыны Маню i тры бервяны. У грудзях у Мані тырчаў вялікі сталовы нож, вочы былі расплюшчаны і нерухома невідушча пазіралі ў блакітнае неба.

Засіпелі пілы, заляпалі сякеры, майструючы шыбеніцу. Карнікі сагналі на плошчу ўсіх, хто не паспеў схавацца. Халімона Аверкіна прывялі са звязанымі рукамі.

Усё — і людзі, і хаты, і дрэвы — нібы здранцвела ў жаху. Два гітлераўцы схапілі Маню за рукі, прывалаклі да шыбеніцы, і яе безжыццёвае цела загайдалася на вяроўцы. Затым адзін з немцаў падышоў да Халімона, штурхнуў у плечы — ідзі. Накінуў яму пятлю на шыю. Халімон ліхаманкава паварочваў галаву туды-сюды, як шукаў каго вачамі сярод людзей. Куцай нагою, абутай у бот з шырокай халявай, гітлеравец штурхнуў табурэтку, на якой стаяў стары. Шыбеніца рыпнула, быццам войкнула. У натоўпе хтосьці ўскрыкнуў. Той прарэзлівы ўскрык прагучаў, як ляск бізуна, страсянуў знямелы натоўп. Цёплы ветрык ціха варушыў сівыя валасы на галаве Халімона, злёгку надзімаў блакітную ў белыя гарошынкі сукенку каля Маніных выцягнутых ног.

У купцы карнікаў, што стаялі непадалёку ад шыбеніцы, адзін загаварыў па-нямецку, другі стаў перакладаць:

— Германскі ўлада даў гэты... гэты чортаф Манья аўсвайс, каб сумленна працаваць на новы пар’ядак. Усьіх, каторы будзье нам шкодзіць, спасцігне такой кар’я. — Яны абодва, адзін за адным, павярнуліся, паказалі рукамі на шыбеніцу. I міласціва дадалі: — Усьё, можаце разыходзіцца...

На другі дзень гітлераўцы дазволілі пахаваць павешаных. На кладаўі Вольга з малым Цярэшкам на руках стаяла ззаду натоўпу, каб дзіця, якое нічога не разумела, не пабачыла маці і дзеда ў дамавінах.

Уначы Вольга пачула ціхі стук у шыбу. Адхінула ражок фіранкі i пазнала Цярэшку.

Ступіўшы цераз парог, Цярэшка хрыплым, перадаўленым голасам спытаў:

— Дзе сын?

Дзіця ціхамірна спала на ложку, раскінуўшы выцягнутыя з-пад пасцілкі рукі. Цярэшка далікатна крануўся дрыжачымі пальцамі яго цёплай далонькі. Хвіліну стаяў як скамянелы. Потым адышоў да акна, абхапіў рукамі галаву. Прастагнаў:

— Я вінаваты. — I несуцешна каючыся, усё паўтараў: — Я, я, я...

Вольга ўсхліпнула:

— Ён жа ўсё пытае ў мяне, дзе мама. Жаласна так пазірае пільнымі вочачкамі, быццам здагадваецца праўсё, і — дзе мама, дзе мама?.. «Заўтра, дзіцятачка, прыйдзе, кажу, мама твая». А ў самой душа заходзіцца... Вой-вой, як жа ёй страшна было — нажом сабе ў сэрца! Дык жа яшчэ страшней было — каб жывой не схапілі...

Цярэшка асцярожна ўзяў яе за плечы:

— Ты ўжо, Вольгачка, паглядзі малога, пакуль што.

— А як жа, не сумнявайся, Цярэшачка, што маім будзе, тое i яму.

Ён парывіста паднёс яе руку да вуснаў, моцна пацалаваў. Яшчэ хвіліну паглядзеў на сына і пайшоў у цёмную, нямую трывожную ноч.

Праз месяц Вольга дачулася, што Цярэшка загінуў. Пасля смерці Мані ён стаў як утрапёны. У кожным баі, у кожнай сутычцы з немцамі ці паліцаямі люта кідаўся ў самае пекла. Вераснёўскай ноччу яго падрыўная трупа ўзарвала поезд, які вёз гітлераўцам на фронт баявую тэхніку. Стомленыя партызаны вярталіся ў лагер. Ужо не дужа далёка было да лагера, калі іх на аўтамашынах і матацыклах дагналі карнікі. Сталі акружаць. Ця­рэшка загадаў сваім таварышам адыходзіць у глыб лесу, а сам застаўся прыкрываць іх. Адстрэльваўся з аўтамата, пакуль не апусцелі дыскі. Тады размахнуўся гранатай, ды кулі прашылі яму грудзі. Яго, ужо мёртвага, фашысты ўсяго скалолі штыкамі.

У той дзень, калі Вольга даведалася пра гібель Цярэшкі, да яе прыехала на лядашчым каньку старая Маніна цётка з Вербавіч.

— Забяру хлапчука, маладзічка, — прагаварыла яна, глытаючы слёзы і выціраючы вочы ражком хусткі. — Табе сваіх жаўтаротых карміць трэба, а я адна, выгадую крывінку...

У канцы вайны яна памерла, і малога Цярэшку аддалі ў дзіцячы дом.

***

Млеў надвячорак гарачага жнівеньскага дня. На лавачцы каля падворка ў цяньку сядзела старая жанчына. Каля яе весела забаўляўся са сваім «грузавіком» шустры хлапчук. Бойка тараторыў, задаючы бабулі розныя свае дзіцячыя пытанні, на якія яна ледзь паспявала адказваць. Над галавой у яго пырхаў чырвона-жоўты матылёк. То апускаўся, то ўзлятаў угору. 3 падваротні, як клубочак, выкульнуўся рабы шчанюк, стаў лашчыцца каля малога. Хлапчук лёгенька гулліва тузануў яго за адвіслае вуха і радасна засмяяўся.

Да бабулі з унукам падышоў высокі, сярэдніх гадоў мужчына ў форме чыгуначніка, з чорным бліскучым чамаданчыкам-«дыпламатам». Прывітаўся. Хлапчук паглядзеў на яго, перавёў позірк на «дыпламат», і цёмныя вочкі-жучкі засвяціліся дзіцячай зайздрасцю. Мужчына ўсміхнуўся:

— Добры дзень табе, малец. — Падаў малому руку. Той выцер аб штонікі замурзаныя ў пясок пальцы, размахнуўся і ляпнуў па шырокай далоні.

— Чамаданчык мой спадабаўся табе? Ну, зараз мы там нешта пашукаем. — Чыгуначнік шчоўкнуў бліскучымі замкамі і працягнуў хлапчуку ку­лёк з цукеркамі,— Як цябе завуць?

— Цялэшка.

— Ого, дык мы з табою цёзкі! Вось што, цёзка, ты памый спачатку рукі, потым возьмется за цукеркі. Добра?

— Добла, — кіўнуў галавой хлапчук. Забыўшыся на сваю машыну, прыпусціўся ў двор.

— Там у тазіку каля ганка чыстая вадзічка! — гукнула яму наўздагон старая і растлумачыла чыгуначніку: — Такі ўжо акуратыст, налею яму вады, ён, перад тым як ісці ў хату, паплёскаецца, ручаняты абпаласне i давольны: «Во, бабуля, памыў!»

— Імя рэдкае па цяперашнім часе ў вашага ўнука, —заўважыў чыгуначнік.

— Гэта не ўнук, а праўнук. — На твар старой лёг цень якогасьці неспадзяванага роздуму. — Ага, рэдкае... Калісьці ў нашай сям’і жыў хлапчук-сірата Цярэшка. Дачка мая малая была, а запомніла яго. Сваіх ужо дзяцей у яе чацвёра, ды ўсе дзеўкі. А калі яе старэйшая нарадзіла хлопчыка, во гэтага падшыванца, яна папрасіла дачку і зяця: «Цярэшкам назавіце». Не хацелі спачатку, пакуль не расказала чаму. Тады зяць і кажа: «Толькі Цярэшкам».

— Вы — цётка Вольга? — Бровы чыгуначніка подскочылі ўгору.

— Ага, цётка Вольга.— Старая ўстала з лавачкі, быццам так ёй лепш было разгледзець наваяўленага пляменніка. — А хто ж ты, маладзец, будзеш?

— Цярэнцій Арцюхоў. Цярэшка я, цёця Вольга!..

Жанчына неяк тузанулася ўся, як падскочыла.

— Манін сын? Вой-вой, — пляснула далонямі. — I як жа я адразу не разгледзела: увесь чыста ж Маня!

Цярэнцію Цярэнцевічу захацелася сказаць жанчыне самыя цёплыя, самыя ласкавыя словы, якія гаворыць чалавек толькі маці. Але яны не ішлі, не знаходзіліся. Можа, таму, што ён ніколі не гаварыў іх, не ведаў? I ад горкай роспачы, якая раптам нагарнулася ў сэрца, яму на момант зрабілася страшна. У галаве зашумела, быццам глынуў нашча горкага хмельнага. У мінулы раз, калі прыязджаў сюды, каб пакласці на магілы маці і дзеда запазнелыя сыноўскія кветкі, ён не бачыў цётку: яна гасцявала ў дачкі недзе ў другой вёсцы. Цяпер сустрэча з ёю была для яго як нечаканы дарагі падарунак.