Аляксандр Капусцін - Хата з ясенем пад вокнамі

Аляксандр Капусцін

ХАТА 3 ЯСЕНЕМ ПАД ВОКНАМІ

Апавяданне

У вочы яе называлі і Маня, і Марыйка — як хто. За вочы — найчасцей гэтак жа. Але нярэдка — і чортава Маня. Калі, скажам, трэба было ўдакладніць, пра каго, пра якую Маню ідзе гаворка: іх жа, Маняў, у Шарпілаўцы — не пералічыць. Была яна вельмі прыгожая: авальны твар з тонкім носам і невялікімі, калі ўсміхалася, ямачкамі на ружаватых шчоках; спакойныя, чыстыя блакітныя вочы, у глыбіні якіх блішчалі цёплыя агеньчыкі; доўгая, амаль да пояса, аўсяна-жаўтлявая каса...

Дык чаму такая прыгажуня і на табе: чортава?

Не, яна тут была ні пры чым. Справа ў тым, што такую мянушку насіў яе бацька, высокі, статны і ў свае не маладыя гады Халімон Аверкін. Быў ён не сказаць каб і злы, паганы чалавек. Не горшы за іншых. Ва ўсякім разе за тых, што прылічвалі сябе да паборнікаў праўды і справядлівасці, а самі, гаворачы высокія прыгожыя словы, тым часам спадцішка злосна кусалі іншых за якую сапраўдную ці ўяўную віну. 3 гэтай мянушкаю ён і нарадзіўся, бо так вяскоўцы клікалі яго бацьку. Праўда ці не, а старыя людзі расказвалі, што сама маці галубіла маленькага Халімона: «Чорцік ты мой любы, ненаглядны». Халімон настолькі звыкся са сваёй мянушкаю, што не крыўдзіўся, па крайняй меры не паказваў крыўды, калі хто ў запале ці незнарок гэтак называў яго. Ён толькі ціха, маркотна ўсміхаўся.

Так і Маня — калі чула што. Характарам яна ўся была акурат бацечка.

Скончыўшы сямігодку, ці, як тады казалі, школу калгаснай моладзі, Маня гады тры рабіла ў калгасе. Потым пайшла працаваць на чыгунку. Сонца пад шпалы заганяла. Работа гэтая, калі хто ведае, выконвалася папарна. Двое станавіліся адзін насупраць аднаго і папераменна вялікімі кіркамі, якія называліся кайло, дзяўблі баласт, падбіваючы яго пад шпалы. Напарнікам у Мані быў Цярэшка Арцюхоў, хлопец высокі, падборысты, праворны. Усе, хто бачыў, як яны працавалі, любаваліся і імі, і працаю іхняй. Атрымлівалася ў іх спорна, заўзята і весела. I нярэдка — з песняй. У два галасы яны спявалі зладжана і прыгожа.

Пасылала мяне маці,

Пасылала мяне маці,

Па-а-асылала мяне маці

Яравое жыта шаці.

Цярэшкаў барытон цягнуў мякка, вольна, а Маня ў лад яму брала вы­сока i звонка.

Вось толькі на вечарынках не бачылі іх разам. Маня на вечарынкі не хадзіла, казала, танцаваць не навучылася. А Цярэшка i там хват быў: што польку, што кракавяк — да ўпаду. Натанцуецца — і пайшоў дадому адзін. Дзяўчаты гарэзавалі: «Цярэшачка, яшчэ — падыспанец, харошанькі танец. Ай табе не дазваляе хто?» Ён дурасліва зацягваў:

Падыспанец — харошанькі танец.

Падыспанец танцуюць усе...

Бліскаў задорнай усмешкай і борзда тупацеў па прыступках высокага клубнага ганка.

Сонечным нядзельным днём Цярэшка з Маняй завіталі ў сельсавет. У блакітнай у белую гарошынку сукенцы з прыкладзеным да грудзей буке­там барвовых ружаў, якія падарыў Цярэшка, Маня выглядала яшчэ больш прыгожай і бязмежна шчаслівай. Старшыня сельсавета, круглатвары мацачок у падперазанай шырокім рэменем цёмна-сіняй шарсцяной гімнасцёрцы з адкладным каўняром, віншуючы маладых, не стрымаў свайго захаплення:

— Царыца!

Усе, хто быў у сельсавеце, дружна заляпалі ў ладкі. Дзябёлая постаць старшыні раптам наструнілася, быццам гэтыя воплескі адрасаваліся не жаніху і нявесце, а камусьці іншаму, усюдыіснаму і няўмольнаму, што нябачна прысутнічаў там. Затым адразу на яго круглым твары адбілася збянтэжанасць. Адольваючы дзіўную неспадзеўку, старшыня машынальна скубануў тоўстымі пальцамі каўнер гімнасцёркі і, надаўшы голасу ўрачыстасці, шчыра пажадаў маладым:

— Няхай ваша жыццё будзе такім прыгожым, як вы самі, як сённяшні сонечны дзень.

Увечары справілі застолле. Не ў Цярэшкі — у Халімонавай пяцісценцы, пад вокнамі якой прыгожа раскашаваўся магутны ясень. У Цярэшкі не было як, ён жыў адзін.

Хлопец рос сіратою, пад наглядам родзічаў і суседзяў. Бацька, сельскі грамацей, з маладых гадоў быў селькорам, зрэдку пісаў у раённую газету i пра добрае, i пра кепскае, што адбывалася ў вёсцы. Цёмным асеннім вечарам ён вяртаўся з хаты-чытальні, куды хадзіў узяць кніжку. На вуліцы вясковы хуліган і злодзей па мянушцы Труцень загнаў яму паміж лапатак швайку. Ці бандыта падбухторыў хто, ці сапраўды, як казаў, сп’яну розум у яго памуціўся, высветліць не ўдалося. Маці з гора душа занудзілася, захварэла на сухоты. Яе не стала, калі хлапчук ужо заканчваў школу.

Вясельную вячэру гатавалі Маня i яе суседка Вольга, якая жыла цераз вуліцу. Вольга і застоллем запраўляла. Яна весела, з жартамі і прымаўкамі падавала стравы і выпіўку, падахвочвала гасцей частавацца за здароўе маладых. Тым часам не прамінала выпадку, каб не кінуць з блазенскім намёкам:

— Піце, ежце, госцейкі, ды хутчэй, бо маладым некалі, ім трэба адным застацца.

Госці разышліся апоўначы. Цярэшка прыгарнуў Маню да сябе, зазірнуў у вочы:

— Цяпер, любая, хадзем дадому.— Ускінуў вузел з падушкамі і коўдрамі на плечы, узяў жонку пад руку, і яны ступілі ў зорную ноч.

Вяскоўцы называлі Маню, як і раней, хіба толькі цяпер часцей крыху, — чортавай. Дзяўчаты — з зайздрасцю, што запаланіла такога прыгожага хлопца. Хто-ніхто з іх часам яхіднічаў: «Можа, яна прысухай якой зачаравала яго, чортавым зеллем — недарма ж чортава...»

Вясною ў сэрцы маладажонаў нахлынула новая вялікая радасць — Маня нарадзіла сына. Цёплы май буяў азімымі нівамі, цвіў буйной квеценню яблыневых і вішнёвых садоў, звінеў птушынымі галасамі. «Радасць ты наша маёвая!» — галубілі шчаслівыя бацькі галасістага шустрага хлапчука. I марылі пра дачушку.

А на пачатку лета Маня забрала дзіця і вярнулася ў бацькаву хату.

Развітваліся яны на двары каля веснічак. Цярэшку страшэнна карцела сказаць жонцы знаёмыя да болю сардэчныя, пяшчотныя словы, але нясцерпна горкая крыўда быццам сашчапіла, замкнула яму рот. Словы тыя, не вырваўшыся з-за зубоў, зляпіліся ў даўкі камяк. Маня стаяла з зацятым, як скамянелым тварам. Ён дзвюма рукамі схапіў яе за плечы, страсянуў. Дзіця, што было ў яе на руках, заплакала і неяк адразу змоўкла. Штосьці абарвалася ў грудзях Цярэшкі, сцінаючы дыхание. «Заб’ю!» — зашумела ў яго ў галаве. Ён схамянуўся, жахнуўся гэтай жудаснай думкі... Так яны і не сказалі адзін аднаму нічога. Ды і што было гаварыць, калі ўсё ўжо сказана-пераказана!

Вяскоўцы дзівіліся, губляліся ў здагадках: што здарылася? Не чуваць жа было, ці каб пасварыліся, ці хто паганцам якім стаў... Цярэшка, калі ў яго з мужчын хто пытаў, толькі сумна, вінавата ўсміхаўся і паціскаў плячамі:

— У Мані спытай. Яна ж ад мяне пайшла, а не я ад яе...

Жанчыны былі больш цікаўныя i настырныя, то з аднаго боку падступаліся да Мані, то з другога: