Неизвестно - Блакит

Васіль Быкаў быў першым чытачом і крытыкам. Аповесьць яму спадабалася, але выказаў вялікі песімізм: нягледзячы на ўсе твае хітрыкі і намаганьні ўраўнаважыць белае і чорнае, вельмі і вельмі сумняваюся, што дазволяць партыйнага функ­цыянера такога рангу маляваць чорнай фарбай, бо такога яшчэ не было. Тады мы і паспрачаліся з ім наконт цэнзуры, а неўзабаве я быў пасаромлены...

Васіль Уладзіміравіч зрабіў на палях рукапісу шмат вельмі карысных заўвагаў, якія я ўлічыў разам з выяўленымі самім пры другім уважлівым чытаньні, калі рукапіс “адляжаўся”, а сам трохі “адышоў” ад напісанага. Як і першую, з блаславеньня Быкава паслаў у “Маладосць”. І яшчэ ён падказаў зрабіць расклейку часопіса з першай аповесьцю, прыкласьці які-небудзь машынапісны экземпляр другой і паслаць заяўку ў выдавецтва “Мастацкая літаратура” на выданьне кнігі, “забіўшы” такім чынам пазіцыю ў іхніх планах, якія фарміруюцца і вярстаюцца за два гады наперад.

Адаслаўшы чысьценька перадрукаваную аповесьць у “Маладосць”, рашыў зрабіць нейкі перапынак, каб спакойна пачытаць чужое, асэнсаваць, агледзець з усіх бакоў новую задумку, аднак ужо настолькі прызвычаіўся да цяжкіх, разам з тым прыемных штовечаровых творчых пакутаў за пісьмовым сталом, што пачуваў у сабе нейкую пустэчу, нейкае карценьне, нібыта нечага не хапае, настолькі ўвайшоў-уцягнуўся ў звыклы распарадак, што ўсё роўна ня мог заснуць да трох гадзінаў ночы. Неяк раптоўна зьявіўся просьценькі сюжэт ці то вялікага апавяданьня, ці то невялічкай аповесьці на вечную тэму – выпрабаваньне каханьнем. Без усялякага начальства, службовых інтрыгаў, без неабходнасьці ўзважваць “на праходнасьць” ледзь ці ня кожны ўчынак персанажаў, ледзь ці ня кожны паварот дзеяньня, пры гэтым суадносіць, максімальна збліжаць іх з логікай жыцьця, логікай разьвіцьця, псіхалогіяй характараў, што давалася з такой кровёю ў “Адчаі”. “Вясельле ў Беражках” напісалася на адным дыханьні, літаральна за нейкі месяц ці мо трохі больш. Напісанае перш за ўсё “апрабаваў” на жонцы, якая заўсёды была вельмі прыдзірлівым крытыкам усяго, што я пісаў. Употай назіраў, як яна чытае, час ад часу выціраючы сьлёзы, і пераконваўся – якраз тое, што трэба для чытача. Аповесьць вельмі пахваліў Васіль Быкаў, адзначыўшы вялікі прагрэс у майстэрстве, прапанаваў думаць і пакрысе афармляць дакументы для паступленьня ў Саюз пісьменьнікаў, разьлічваць на ягоную рэкамендацыю. Я сьціпла заўважыў, што пра гэта будзе час падумаць – хай выйдзе кніжка, а мо і другая, і ён пагадзіўся: мо і праўда, членства ў Саюзе пісаць не навучыць...

Паколькі ў “Маладосці” ўжо ляжаў на чарзе “Адчай”, “Вясельле ў Беражках”, хоць яно і было самае што ні ёсьць маладосьцеўскае, рашыў прапанаваць “Полымю” – тады больш і не было каму. У Быкава да “Полымя” на чале з Кастусём Кірэенкам было ня надта прыязнае і паважнае стаўленьне, і на маё меркаваньне: мо варта было б памяняць у “Маладосці” аповесьці і аддаць “Адчай” у “Полымя”, Васіль Уладзіміравіч сказаў, што рабіць гэтага ня трэба ні ў якім разе, калі не хачу загубіць прынцыповы і востры “Адчай”. Ні з кім з палымянцаў я ня быў знаёмы, і паслаў рукапіс па пошце. Праз месяц-паўтара атрымаў рукапіс назад з заўвагамі на палях і лістом за подпісам Генрыха Далідовіча, з якога было цяжка зразумець, ухваляюць яны аповесьць да друку ці вяртаюць: маўляў, наш часопіс самы элітны, самы акадэмічны, з самымі высокімі патрабаваньнямі, а мая аповесьць пакуль што вельмі “сырая” і невядома, што з яе атрымаецца. Словам, гэтакі празрысты дыпламатычны намёк: ня лезь у калашны рад... Потым з Генрыхам мы зрабіліся добрымі прыяцелямі. Ён, як стаў галоўным рэдактарам “Маладосці”, друкаваў дзьве мае аповесьці, а прыгадваючы былое, прызнаўся: тады, прычытаўшы мой “самацёчны” твор, ня мог і падумаць, што з ягонага аўтара вырасьце пісьменьнік... Я ж уважліва чытаў кожны нумар “Полымя”, меў ужо не зусім павярхоўна-дылетанцкае меркаваньне, якога ўзроўню многае там друкуецца, перакананы быў, што мастацкі ўзровень “Маладосці” на дзьве галавы вышэй, аб чым сьведчыў і наклад, а тут гэтакая фанабэрыя... Зачапіла за жывое, і дзе паправіўшы нейкія заўвагі ў асноўным па стылі і мове, дзе не прыняўшы, прайшоўся сьвежым уважлівым вокам, перадрукаваў і накіраваў рукапіс зноў туды ж. Мусіць, нейкіх сур’ёзных падставаў, каб «зарэзаць», не знайшлі, загадчык аддзелу прозы Іван Пташнікаў паведаміў, што аповесьць будуць рыхтаваць да друку, але калі – цяжка сказаць, паколькі ўтварылася вельмі вялікая чарга.

І тое добра...

Аповесьць запусьцілі ў работу, калі я ўжо быў у Менску. Пазнаёміліся, добра і шчыра пагаманілі з Іванам Мікалаевічам Пташнікавым, выдатным пісьменьнікам і непераўзыйдзеным стылістам. І “Адчай” сталі рыхтаваць у “Маладосці”, якую пасьля Генадзя Бураўкіна ачоліў Васіль Зуёнак. Нават не чакаў, што яна пройдзе гэтак лёгка і проста. Сёе-тое выкрасьлілі, каб не дражніць гусей, зрабілі заўвагі па стылю і мове, сям-там самі выправілі відавочныя калькі і памылкі. Але прапанавалі памяняць назву, бо “Адчай” надта ж кідаецца ў вочы, выклікае непатрэбныя асацыяцыі. Вядома, я згадзіўся, прыдумаў больш нейтральную, спакойную, і ў часопісе аповесьць выйшла пад назвай “Чуйная цішыня”... Праз колькі гадоў, калі нейкі час выконваў абавязкі памочніка сакратара ЦК па ідэалогіі Аляксандра Трыфанавіча Кузьміна, шэф у добрым гуморы нечакана прыгадаў “Адчай”, пахваліў і ў сваёй звычайнай манеры, прыжмурыўшы вока, хітравата запытаў:

– І ты ўсур’ёз лічыш, што ў сакратара абкаму няма іншых сродкаў справіцца з сакратаром парткаму падведамаснага камбінату?..

– Ёсьць, канешне, ды-ы...

– Ладна, не забудзь добранька прапалоць наіўняк, як будзеш рыхтаваць выбранае ці збор твораў... – падміргнуў з разуменьнем. – Да таго часу, думаю, ужо будзе можна...

Калі насамрэч стала можна і выдавецтва “Мастацкая літаратура” ў асобе Рыгора Іванавіча Барадуліна, які тады загадваў аддзелам перавыданьняў, прапанавала тэрмінова падрыхтаваць рукапіс для выданьня друхтомніка выбраных твораў, я скарыстаў параду Аляксандра Трыфанавіча – ладна-такі “прапалоў” “Адчай” ад наіў­най публіцыстыкі. Ды Барадуліна праз нейкі час новае кіраўніцтва выдавецтва, як кажуць, ветліва папрасіла, а я па характары ня з тых, хто за сябе абівае парогі малых і высокіх кабінетаў... Спачатку ў планы падрыхтоўкі ставілі двухтомнік, потым – аднатомнік, а затым і ўвогуле перасталі ставіць. Праз гадоў сем-восем запытаў у дырэктара выдавецтва Марчука: будуць друкаваць ці забіраць рукапіс? Той кляўся-бажыўся, што неадкладна паставяць у план падрыхтоўкі, спаслаўся на цяжкасьці, папрасіў, калі ёсьць хоць нейкая магчымасьць, перавесьці рукапіс у кампутарны набор. Трэба дык трэба – былі нейкія грошы, то ўгрохаў кампутарнай наборшчыцы... Потым Марчука папрасілі, а новы дырэктар Мачульскі прапанаваў выбраць: альбо томік выбранага, альбо арыгінальную аповесьць “Вяртаньне на Саарэмаа”. Я забраў праляжалы дзесяць гадоў рукапіс, паверыўшы клятвенным запэўненьням: ды ня буду я дырэктарам, калі ў першым квартале кніга ня выйдзе ў сьвет! Потым яшчэ былі два першыя кварталы, пакуль па загадзе зьверху ня сталі выдаваць толькі “сацыяльна значную літаратуру”, да якой ня могуць быць далучаныя аўтары, што засталіся ня ў тым Саюзе пісьменьнікаў...