Анатоль Казлоў - Адкуль зяўляюцца яны...

Вусны Яўхімавы не расшчапіліся ні на хвілінку, але ён быў упэўнены, што ягоныя маўклівыя словы — думкі дасягнулі як галоў, так і сэрцаў Марка і Варкі.

...— Сапраўды, апошняй памірае надзея,— ні з чаго ні з якога напаўголаса прашаптала Варка.— Паміраючы, мы, ва ўсялякім разе, перастаем надакучваць хоць бы самі сабе... I праблема не ў людской злобе, а ў глупстве... А ўвогуле што такое зло? — Варка пустым позіркам глядзела на шэрыя старонкі кніжкі. Марк жа скоса зіркаў на дзяўчыну, не разумеючы сказаных ёю слоў.

Пачуў Варчын голас і вядзьмак. Яго нібы дубцом апяразалі па гарбатых плячах. Ен падскочыў да стала і растапырыў над галавою дзяўчыны каросліва-крывыя рукі.

— Ну што! Што з табою рабіць?! Ці сапраўды ў тваёй галаве вецер гуляе, ці панарошніцы здзекуешся з мяне! Не мянці абы-чаго языком, забудзь розную лухту. Усё, што для вас трэба, дам я, і ніхто іншы! А ты, даўгакосая, усё лезеш са сваімі словамі, як шалудзівая. Запомні: твая справа пакуль што такая — з носа кап, а ротам хап. Во і маўчы!

Варка няспешна ўзнялася з-за стала і стала насупраць Яўхіма. У яе вачах не было ні крупіцы страху. Толькі аднекуль з глыбіні сініх вачэй дзяўчыны выплываў непрыхаваны, дакорлівы сум.

— Ведаеце, аднойчы восенню, калі я ішла ў краму, каб купіць крыху газы, зусім ненарокам сустрэла сваю маці. Яна была схуднелая і ў лахманах, але я адразу пазнала яе. Дзіўна, але тады я падумала: чаму так здарылася, каб менавіта ў тэту хвіліну спатрэбілася мне ісці ў краму. Ну навошта? У душы маёй нешта тады зварухнулася. Маці падышла да мяне, узрадавана ўзяла за руку і напела даўно забытую песню, тую, што напявала вечарамі ў дзяцінстве. Мне было і прыемна, і няёмка. Бо вакол праходзілі людзі і азіраліся на нас. А маці ўсё гладзіла маю руку і напявала дужа недарэчную для гэтага месца песню. Да таго дня я не бачылася з ёю некалькі гадоў. I цяпер з выгляду мы маглі падацца не дачкой з матуляй, а сёстрамі. I ад гэтага было мне невыносна цяжка. Не памятаю, як вырвалася і пабегла прэч. 3 крамы я пайшла другой дарогаю, каб толькі не сустракацца яшчэ раз. Пазней мне сказалі, што маці прастаяла на той вуліцы і тым месцы чатыры дні. Затым яна зноўку некуды знікла...— Варка страсянула галавой, быц­цам адганяла думкі, што тых назойлівых мух. Hi Яўхім, ні Марк не прамовілі ні слова. Яны адчувалі — дзяўчына яшчэ не выказалася.— Але калі мы з Маркам прыйшлі з могілак самагубцаў, з гэтага дворышча выбегла жанчына. Я не ведаю чаму, але мне падалося, што гэта мая маці. Праўда, яна была зусім іншая: маладая і при­гожая. Я дужа яе не разгледзела, мне проста падалося. Так хацелася пабегчы за ёю, але нешта не пускала, як быццам на ногі накінуты путы. Цяпер, здаецца, я здагадваюся: да зямлі мяне ціснуў той даўні сорам, тая далёкая нялюдскасць да маці. А можа, нешта і іншае,— Варка няспешна села на лаву каля стала.— Дужа ж даймалі раней тым, што маці вар’ятка. З-за гэтага ніхтоне хацеў са мною сябраваць. Грэбавалі і страшыліся, што і на іх праз маці і мяне можа найсці дурнота. Ця­пер у гэта я не веру. Праўда. Шчырую праўду вам кажу...

— Супакойся, дзяўчо,— Яўхім нязграбна правёў даланёй па Варчыных валасах.— Нічога падобнага з табою не было. Гэта ўсё сон. Пусты, дрэнны сон, які адпраўлю я на багністыя балоты і сухастойны лес. I зноў будзе твая галава светлаю і яснай, як ліпеньскія вечары над нашай палянай.— Ты ж сама ведаеш, што вы з Мар­кам сіроты. Нікога няма ў вас, акрамя мяне.

Я яшчэ не паспеў сказаць Марку, што днямі пахаваў дзеда Гардзея. Адышоў ён ад нас. Цяпер яму вольна і спакойна. Нядрэнны быў ён чалавек, Марк. Калі цячэ ў табе ягоная крывіна — толк будзе.

Вестка пра дзедаву смерць хлопца ані кропелькі не кранула. Папраўдзе, дык Марк ужо і не помніў нейкага там дзеда Гардзея. Толькі недзе ў далёкай падсвядомасці на імгненне мільгануў воблік схуднелага старога і патух, як бліскавіца. Да таго ж Марк не пераносіў, калі яго шкадавалі. Ад саладжава заспакойлівых слоў і галасоў на душы станавілася брыдка, а сэрца, здавалася, гідліва сціскалася, як грэблівыя вусны чалавека, які пабачыў россып тлустых чарвякоў на смярдзючай пад­ле. «Шкадаваннем сваім можаце падавіцца»,— гаварыў Марк заўсёды ў думках тым, хто пнуўся аблашчыць яго і прыгрэць, пагладзіць па галаве, як усё роўна хатняга катка, падатнага да кожнай рукі. Не, Марк не такі. Яму самому прыходзілася пераступаць праз памёрлых на тратуары жабракоў і не заўважаць гэтага. Глядзець на іх, як на пустое месца. I разам з гэтым ён не мог прайсці міма згаладалага шчанюка каля сметніц, каб не адламаць кавалак булкі і не кінуць жывёліне.

Так, ва ўсім ёсць унутраны сэнс, але як цяжка іншы раз яго разгледзець. А ўрэшце — навошта?..*

Усе ў хаце схамянуліся ў тую хвіліну, калі ў акно нехта моцна і настойліва пастукаў. У праёме шыбін мільгануў цень. Вядзьмак кінуўся да дзвярэй. Марк зірнуў на дзяўчыну з-пад ілба. Варка глядзела на растапыраныя пальцы сваіх рук, быццам чакала, што яны зараз ператворацца ў цяжкія крылы невядомай свету птушкі. Але нічога такога не адбылося.

— Хачу дахаты,— скрушна прагаварыла Варка.— Каб ты ведаў, як хачу дахаты.

— А тут табе што, не хата? — раздражнёна буркнуў Марк.

— Якая ж гэта хата... Не, тут гадзючае кубло. А род­ная хата там, дзе пыляцца твае рэчы, дзе ў шуфлядках ляжаць істужкі для кос, дзе кожную хвіліну цябе чакаюць. А тут...

— Збіраемся, дзеткі, збіраемся,— Яўхім ускочыў у хату ўспараны. На лбе, ад сонца, паблісквалі кроплі по­ту.— Прыляцелі мае пасланнікі з ваколіцы. Многа хаўтураў паўсюль, але далёка не пойдзем. На Узрэччы будуць хаваць кабеціну, во там і пастаім, паглядзім і прычасцімся. Не марудзьце. Варка, збірай клунак, я ў каморы ўсё расклаў на скрыні. Завяжы тыя рэ­чы ў хустку, яна на падаконніку. А ты ж, Марк, падыходзь вось сюды, да місак. Скінь да нагавіц верхнюю апратку і абмыйся ў кожнай місе па разочку. Цяпер можаш у іх не залазіць. Усё, што трэбака, і так цябе дойме, да цела і душы прыстане. Давай, хлопча, хутчэй мыйся ў місах пазнання.

О, Уладар, прымі гэта стварэнне чалавечае, як раба свайго, як сына, як правадніка дум і жаданняў тваіх.

Марк па чарзе абмываўся ў вялізных місах, а вядзь­мак то напаўголаса, а то і на ўсю глотку гаварыў з нябачным Уладаром і ягонай сілаю.

Як толькі хлопец плёснуў на свой твар прыгаршчы вады з апошняй місы, адразу ж адтуль вырваўся слуп чырвеннага агню.

— О, дзякуй, Уладар! — знямогла выдыхнуў гарбун.Пакуль Марк апранаўся, выйшла з бакавушкі-каморы і Варка.

— Цяпер станавіцеся поплеч адно да аднаго,— загадаў Яўхім-вядзьмак.

Варка і Марк моўчкі падпарадкаваліся. Гарбун засіліў з вялізнага чыгуна жменю попелу і сыпануў яго на галовы, твар і адзенне хлопца з дзяўчынай. На нейкае імгненне ім аж заняло дых ад цяжкай пылавой завеі.