Салих Хусаинов - Тормыш баскычлары

Ярый, иптәшләр, дәресебезне башлыйк.

Ул иптәп кенә утырды, үткән темага карата сорай бирде:

Фирдәвес, – алсу йөзле коңгырт-кара чәчле кызга текәлеп карады, – бу сорауга син ничек җавап бирерсең?

Кыз торып басты һәм башын горур гына артка чөеп сөйли башлады…

Прорагандистның күз алдыннан беренче занятие үтте. Бу көнне занятие үтте. Бу көнне занятиегә 26 кешедән бары 3әү генә клгән иде. Бик тә борчылган иде ул бу көнне. Пропагандист булып эшләвенә беренче ел гына түгел инде аның. Әмма шушындый хәлне беренче очратуы иде. Комсомол оешмасы пропагандист итеп билгеләгәч тә партком секретаре Я.Г. Әхсәнов:

Елның-елында бу комсомол оешмасында политзанятиеләр нормаль узмый. Билгеләнгән пропагандисттан һич тә уңганыбыз юк. Мәктәп партия оешмасы секретаре Одаряева Анна Яовлевна белән дә киңәштек һәм менә сезгә тукталып калдык. Билгеле җиңел булмас, өстәвенә чит авылда яшәегез дә кыенлык тудыра. Шулай да Сезгә ышанабыз, – дигән иде…

Никандр Артемьевич комсомол-яшьләр белән эшләргә бик ярата. Дөресрәе, аның күпчелек гомере яшьләр белән эшләп үтте. Беренче мәртәбә мәктәптә укытырга башлаган елы гына иде әле. Аны башлангыч комсомол оешмасының секретаре итеп сайладылар. Ул яшьләр белән эшне шул кадәр оста һәм кызыклы итеп оештырды, аны районда да тиз сизепалдылар һәм (ул вакытта район үзәге Олы Тарханда иде әле) бюро членлыгына тәкъдим иттеләр. Аннары Олы Тархан ВЛКСМ райомының секретаре итеп сайладылар. Бер үк вакытта ул Казан педагогия институтында читтән торып укыды.

Олы Тархан районы Тәтеш районы белән берләшкәч, Никадр Артемьевич укытучылыр эшенә күчте. Укытучы булса да, комсомол-яшьләрне онытмады, алар белән политзанятиеләр үткәрде.

Дөресен генә әйткәндә, нинди дә булса җәмәгать эше башкармаса, тормышының кайсыдыр бер чите ким, нәрсәдер җитешми кебек тоела иде. Тормышның барлык тәмен, яшәүнең ләззәтен халык белән эшләүдә тоя да ул.

Быел җәй, ул отпускада вакытта, аңа «Алга» колхозында пионер лагеры оештыруны тапшырдылар. Ә пионер лагеры бу колхозда беренче мәртәбә оештырылды! Тау кадәр кыенлык. Ә ул чигенмәде. Урман эчендә урнашкан пионер лагерында укучылар рәхәтләнеп ял иттеләр, көч тупладылар… Әйе, беренче занятиегә өч кенә кеше килде. «Барыгыз, иптәшләр, бүгенгә кайтып торыгыз, дәресне барыгыз да җыелгач үткәрербез», – дияргә хакы бар иде аның.

Юк, Никадр Артемьевич алай эшләмәде, өч кеше генә була да занятиене үткәрде һәм мөмкин кадәр кызыклырак үткәрергә тырышты. Ә икенче занятие комсомолецлар күп җыелган иде, ә аннары сәбәпсез дәрескә килмәүчеләр булмады.

Менә бүген дә шатланып бетә алмый. Залда яхшы кино бара. Ә комсомол членнары кинога түгел, занятиегә кереп утырдылар.

Димәк, шатланырлык урын бар, биредә аның хезмәт җимеше сизелә.

Үткән дәресләрне кабатлаганнан соң, пропагандист яңа дәресне башлады.

Ул темага карата төрле кызыклы эпизодлар сөйләде, диафильм күрсәтте. Дәресбеткә тә комсомоллар тз генә таралып китмәделәр. Тагын әллә никадәр сораулар бирделәр. Ә пропагандист иренмәде, сөйләде дә сөйләде.

Тормыш баскычлары буйлап

Төн. Ай яктысында кар энҗе бөртекләре кебек ялтырый. Аяз күк йөзенә сибелгән йолдызлар бераз салкынча төнгә сихри матурлык өстиләр. Һава чиста, саф. Сулыш алуы рәхәт. Шундый соклангыч айлы төндә өйгә бер дә кермичә йөрисе, һаман йөрисе, табигатьнең гүзәллегенә чумып хыялланасы, каядыр омтыласы килә.

Менә хәзер генә авыл клубында концерт куеп чыккан Валентина Дмитриевна Савельчеваның күңелендә шундый тойгы иде.

Ул әкрен генә атлый, гүя шушы сокландыргыч төннең бөтен гүзәллеген үзенә җыеп каласы килә иде. Шулчак кар шыгырдаган тавыш аның колагына килеп бәрелде. Валентина Дмитриевна артына борылып карады.

Кемдер аңа таба ашыга иде. Килеп җиткәч тә бер мәлгә тукталып калды һәм, сулышын көчкә алып, Валентина Дмитриевнаны кочып алды.

Көтелемәгән бу хәлдән Валентина Дмитриевна югалып калгандай булды һәм кочагындагы кешене танып:

Бу сиңа ләбаса, бәгырькәм Вера – дип Никонорова Вераның аркасыннан чәбәкләде. – Каян җил ташлады?

Менә бер-ике көнгә дип авылыма кайткан идем. Сезне дә күрәсем килде. Бик тә сагындым үзегезне. Өегезгә кергән идем, клубка китте диделәр. Клубка киттем. Карагыз әле, сез чын артистка икәнсез. Сезнең җырлаганны тыңлаганда мәктәптә укыган чакларым исемә төште. Сез ул чакта бик яшь идегез әле. Хәтерегездәме, без сезнең белән бергә Тархан, Киртәле, Кадыш клубларында концерт куеп йөри идек.

Онытыламы соң ул чаклар!

Ә Килдешкә концерт куярга баргана да шундый айлы кич иде. Сез үзегезнең мәктәптә укыган чакларыгызны искә төшереп сөйләгән идегез.

Алар шула үткән гомерне мәктәп чорларын искә алы бераз атлаганнан соң Валентина Дмитриевна:

Мин синең өчен бик шатмын, Вера, – дип әйтеп куйды. – Син хәзер зур кеше – доцент дәрәҗәсенә ирешкәнсең. Эшең шунда, Казан авыл хуҗалыгы институтындадыр бит?

Әйе, шунда, – диде Вера. – Минем дәрәҗә – синең тәрбия нәтиҗәсе, Валентина Дмитриевна. Сез һаман безгә: «Беркайчан да тукталыш ясамагыз, тормыш баскычлары буйлап өскә, һаман өскә үрмәләгез!» – дия идегез.

Күптән түгел Меньшов та кайткан иде. Аэродромда очраштык. Ул шундый үскән, матурайган, олыгайган. Чеоданнарын читкә куйды да, каршыма йөгереп килде. Ягымлы гына исәнләште дә: «Мине таныйсызмы соң, Валентина Дмитриевна?» – ди. Ябыграк гәүдәле, шаян, шат күңелле малай кылт итеп искә төште. «Меньшов» – мин әйтәм. «Әйе, мин шул, мин», – ди бу үзен укытучысы таныганга бик тә шатланып. Аннары ул янәшәсендәге хатынына борылып: «Бу – безнең рус теле, әдәбият укытучыбыз Валентина Дмитриевна», – дип мине тормыш иптәше белән таныштырды. Ул хәзер Брежнев шәһәрендә инженер булып эшли икән.

Вера белән бу очрашудан соң Валентина Дмитриевна яшьлегенә әйләнеп кайткандай булды.

Быел аңа 50 яшь тулды. Кай арада ярты гасыр гомер үтеп киткән соң әле. Әле кайчан гына Олы Тархан урта мәктәбенә укытучы булып килгән иде. Аңа да хәзер чирек гасыр үтеп киткән.

Украинада яшәүче әнисенә (ул үзе дә шунда туып-үсә, шунда белем ала) «Мине язмыш татар авылына китерде. Бу авыл үзе бик зур, мәктәбе дә зур. Анда дүрт милләт: татар, рус, мордва, чуваш балалары укый» дип язгач, әнисеннән бик борчылып язган хат алган иде. Болай да яраткан кызының читкә киткәнен авыр кичергән ана, шул татар аылында югалыр инде кызым, санга да сукмаслар үзен, абруе да булмас, дип уйлагандыр.

Үзенең тырышлыгы, ягымлылыгы кешелеклелеге белән үзен тиз танытты Валентина Дмитриевна. Ышанычлы юл ярды ул. Укучыларына үзе өйрәткәндәй, тормыш баскычлары буйлап һаман өскә, югарыга үрмәләде.

Гади укытучы, класс җитәкче булып күп тә эшләмәде ул, аны завуч итеп билгеләделәр. – Ул уңайсызланды. Коллектив зур, көчле, тәҗрибә укытучылар күп. Ә ул 5–6 ел элек кенә тормыш сукмагына баскан яшь укытучы. Өстәвенә гаилә, яшь балалар.