Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

Калi Алёша ўзяў у рукi старую рыдлёўку з кароткай ручкай-вiлачнiкам i скочыў з круглякоў на зямлю пад памост, пачуў, як усюды смярдзiць мышамi, аж зрывае нос.

- У штых бяры адразу... Не калупайся зверху i не лезь да самай сцяны. Пясок пад прызбай у гародчыку асядзе... - загадала яму мацi, i ён павярнуўся да яе. - Не адварочвайся i пясок адкiдай на самую працiўню. На сярэдзiну...

Мацi зноў сцiхла i маўчала. Алёша цяпер глянуў на яе з-пад рукi згледзела б, што ён адвярнуўся, зноў бы крычала - яна ўсё нешта шаптала сама сабе, бо ў яе краталiся вусны. Адвязала з галавы хустку - белая хустка ў кропачкi ляжала цяпер высака на сасновых кругляках ля тыну, - i ў яе на галаве раскручвалася з куклы каса i выязджалi чорныя шпiлькi. Алёша хацеў сказаць, што шпiлькi пагубляюцца ў пяску, але мацi тады зноў будзе крычаць на яго, што ён толькi варочае галавой, а не капае... Пасля падумаў, што шпiлек у мацi многа, цэлая жменя ляжыць у прыскрынку ў куфры.

Зямля пад рыдлёўкай была мяккая i рэзалася на скрылi, пакуль не пачаў чэрпацца жоўты пясок. Ён быў сухi, як жвiрак, i рассыпаўся, што соль, далёка не адкiнеш. Каб дастаць на працiўню, Алёша паварочваўся бокам, тады зноў бачыў мацi: яна стаяла каля самага тыну па каленi ў ямiне.

Каса ў яе раскруцiлася зусiм i аб'ехала на шыю; на лбе, было вiдаць, выступiў пот. Мацi ўгрэлася, выцiрала лоб даланёй i вадзiла ёй па ручцы ў рыдлёўцы: мачыла, каб не соўгалася рука. Пасля нагiналася, станавiлася нагой на рыдлёўку, падымала на ёй пясок i, выпрастаўшыся, кiдала назад, на працiўню, неяк бокам, з-за вуха. Алёша згледзеў, што ў яе расшпiлiўся ў нажутцы верхнi гузiк, зачырванелiся шчокi i шыя, нават рукi сталi чырвоныя па локцi. Мацi ўсягды гэтак чырванела, калi жала пад Карчаваткамi жыта, Алёша хадзiў памагаць ёй зносiць снапы. Яна спяшаецца, нават не стане, каб адсапнуцца, i яму, Алёшу, загадвае, не адгiнаючыся - глядзiць усё на рыдлёўку пад ногi. У вёсцы даўна ўжо ўсе пазарывалi ў зямлю куфры: i Панок, i Махорка. Наста закапала ў хлеве вялiкую чорную капусную кадзь - Алёша бачыў - i скiдала на тым месцы старое сена з бульбеўнiкам.

На дварэ над фермай гудзелi самалёты; пасля пачало вухаць на Плавах, моцна i часта, аж уздрыгвала, здавалася, пад рыдлёўкай зямля.

- Дзе гэта, сын? - спыталася мацi, гледзячы з-за пляча на працiўню.

Алёша выскачыў з ямы i, ступаючы ля сцяны па сасновых кругляках, падбег да дзвярэй. Вылезла з ямы мацi. Падышоўшы да дзвярэй, яна аперлася побач на рыдлёўку, i яны стаялi цяпер адно ля аднаго i глядзелi праз дзверы за плот на Плавы. Там памiнутне грукала, што таўклi ў ступе. Было чуваць, як звiнелi ў хаце ў вокнах шыбы i шашчэў, асыпаючыся ў яму на дно, пясок.

- У Тартаку дзе...

- Не, сын. На Красным... Тартак прама, на пасеку якраз... О-ха-ха...

Узышло сонца, паказалася з-за Плавоў, з-за рудога туляга, жоўтае, калючае. У гародчыку зашумела ад ветру рабiна - шастала галлём па плоце. Алёша пачуў, як яго ўсяго калоцiць.

- Марш у яму... Настаялiся... - загадала мацi. - Бандзiты... правячыся, яна пайшла i ссунулася з берага ў яму. Раскруцiўшы зусiм касу i перакiнуўшы яе на грудзi, яна зноў стала кiдаць з ямы з-за вуха жоўты пясок. Алёша чуў, як бразгае, чапаючы каменне, у яе пад рукамi рыдлёўка, як стукаюць аб дошкi ў дзвярах камкi цвёрдай глiны; як мацi дыхае i дыхае, моцна i цяжка; як яна зноў выцiрае даланёй шчокi i лоб ад поту; як пасля кашляе доўга i рэдзенька - "праганяе перхаўку".

Ёй не дае нагiнацца каса, з'язджае на вочы, i яна ловiць яе рукамi i хавае ля шыi пад нажутку, зашпiлiўшы верхнi гузiк. Цяпер мацi толькi згiнаецца i адгiнаецца: пускае рыдлёўку i з-за вуха i цераз сябе - цераз галаву. Нават пот не выцiрае даланёй, i ён блiшчыць у яе на лбе, выступiў кроплямi, што раса.

У мацi рыдлёўка з доўгай ручкай, i Алёшу цесна ў яме. Ён прыцiскаецца да берага i дзяўбе пад нагамi - ссякае глiну.

- У штых бяры, не дзюбай... I памногу не чэрпай. За табой усё назад асыпаецца... - зноў яму загадвае мацi.

Горача стала ў яме. Алёша адгiнаецца i, як мацi, выцiрае лоб.

На Плавах было сцiхла, тады пачало бухаць зноў, усё роўна як паблiжэўшы.

- Не лянiся, сын. Я ўсё чую... Не лянiся. Астанёмся i голыя i галодныя... - зноў на яго крычыць мацi. Яна ўжо стаiць у яме па пахi; ногi ў яе ўсе ў глiне; усё роўна як яна месiць яе на ферме ў збiтым з дошак карыце на цэглу - перарабляць печ. Глiна паналiпла да калень, абсыхае i валiцца на зямлю дробнымi камячкамi.

Мацi кашляе: "праганяе перхаўку", дыхае з сябе, што хворая, але не стане, каб адсапнуцца. Махае i махае рукамi, падымаючы рыдлёўку. На спiне ў яе ўжо змокла ад поту белая нажутка, пацямнела; на галаву ў валасы насыпалася пяску. Алёша зiрнуў тады на складзеныя сасновыя круглякi ля тыну, дзе ляжала матчына белая ў кропачкi хустка. I на кругляках i на хустцы было поўна жоўтага пяску - панасыпала мацi. Пясок насыпаўся i высака на сцяну на павучынне.

- Не плюй на рукi... Мазалi ўскочаць... - мацi была адагнулася i глянула на яго. Яна цяпер была ўся ў глiне: i нос i шчокi. Алёша пачуў, што ў яго ўжо гараць агнём далонi.

"Ад ручкi, - падумаў ён. - Каструбаватая, як палена".

Калi цяпер грукала на Плавах, здавалася - недзе зусiм блiзка, ля рэчкi. Дрыжала зямля. Мацi ўзялася рукамi за бераг, як усё роўна баялася, каб не абрыўся. З кучы пяску, зверху, кацiлася каменне i покала ў яму пад ногi.

- Не бойся, сын. Далё-ёка... Вылезь наверх i адгарнi з берага пясок на сярэдзiну. У зямлi яно вунь як чуваць, ты скажы... Што за плотам усё адно бухаюць.

На двор нехта прыйшоў да студнi па ваду: бразгала вядро на кручку, тады заскрыпеў асвер.

- Выскач, сын, прычынi дзверы. I не вылазь на двор укачаны ў глiну... мацi нават не адагнулася ад рыдлёўкi. Нажутка ў яе была ўжо ўся мокрая аж да паяснiцы.

Саскочыўшы зноў на дно ў яму, Алёша пачуў, што холадна ў ногi. Пад глiнай пайшоў жвiр, руды i дробны, усё роўна як пасечаны, i калолася ў ступнi.

Алёша ўжо ўвесь хаваўся ў зямлi - галава была роўна з памостам, i было цесна ў яме. У мацi лiўся з iлба цурчом пот; яна памiнутне тоўхалася ў плечы доўгай ручкай ад рыдлёўкi. Не слухала цяпер зусiм, як грукала на Плавах.

Пасля яна раптам злякнулася, выпусцiла з рук рыдлёўку i прыхiнулася плячыма да беражнiцы ў яме...

Захлебястала за вулiцай на ферме, стукала доўга, не сцiхаючы, пасля загуло, цяжка, з перахлiпамi.

- Бадай ты агнём пайшло... - мацi выцерла даланёй пот на лбе i на шыi i зноў сагнулася: даставала рыдлёўку.

На ферме за вулiцай гудзеў трактар. Трактар не заводзiўся тры днi. Новы яшчэ быў зусiм, нават колы блiшчалi, а як прыгналi яго з Кур'янаўшчыны ў соснiк за фермай - i не завядуць. А яго, як толькi сказалi, што пачалася вайна, сабралiся гнаць у сельсавет. А як пагонiш, калi ён не заводзiцца. Сёння завялi - мужчыны ўсю ноч ля яго не спалi: бразгала на ферме жалеза.

Трактар гналi з фермы ў вулiцу - хлебястала ўсё блiжэй i блiжэй, i пачала дрыжаць у яме беражнiца.

- Аж вушы пазакладала... - мацi зноў адагнулася ад рыдлёўкi.