Зиннур Мансуров - Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

– Карарыгыз үтә кискен түгелме?

Г. Т. Бәйрәм дип, күбрәк вакытта, бер замандагы алга барышны искә төшереп тәбрик итүгә әйтеләдер. Безнең һаман бер көпчәк әйләнәсендә әйләнүебезгә алга бару дип әйтеп булмый, ерак киттек дип, үзебезне үзебез тәбрик тә итеп булмый.

– Җиңел баштан дөнья онытыла. Мондый халәттә бәндә үзеннән-үзе кәеф-сафа коруга тартыла башлый. Инде безнең бәйрәмнәр дә русныкыннан ким түгелдер. Өстәвенә татар халкы театрны, һәртөрле уен-тамашаны үлеп ярата. Кайвакыт күңел ачулар оештыруда гап-гади чама хисен югалтабыз. Күңелгә шик тә килгәли: без үзебезнең инкыйразга җырлап-биеп бармыйбызмы икән?!

Г. Т. Безнең гомер уен түгел, бәйрәм түгел…

– Чыннан да, безнең һәрбер гамәлебез фәкать милләт тәрәккыенә хезмәт итәргә, менә шундый хезмәткә мәхәббәт һәркемнең йөрәгендә яшәргә тиеш.

Г. Т. Барчасы үз халкымызга хезмәт итмәк дигән сүзгә кайтадыр… Аңгы-миңге баш белән дә эшләдек… Инде эшлик саф, ачык күзләр белән… Тырышып, күп акчалар тотып һәм төрле-төрле чаралар күреп, ниләр эшләмәс бу милләт, әгәр керешсә!

– Үзенчә гомер итәр өчен, бәлки, аның акчасы җитеп бетмидер? Борынгылар искәрткәнчә, акча булса, гакыл табылыр.

Г. Т. Татар акча тапмый түгел, таба.

– Сәбәп нидә соң?

Г. Т. Милләтнең чире – керешмәүдә эшкә… Ни эшлим, халкым баштан ук дошман һәрнәрсәгә… Безнең татарларда, иң әүвәл мәртәбә әйткәндә, һәрбер нәрсәгә каршы тору ата-бабадан калган бер гадәттер. Алар, иң әүвәл чыкканда, ысулы җәдит берлә укуга да каршы тордылар. Кара тактаның эченнән «тавык аягы» да эзләп маташтылар. Бара торгач белделәр ки, кара тактаның эчендә «тавык аягы» түгел, «чебеш аягы» да юк, имеш!

– Безнең милләт әллә инде олыгаеп киткән, әллә аның балаларча кирелеге чыгып бетмәгән.

Г. Т. Өч яшьлек балага да үзенең сәламәтләнүе өчен дару эчерсәң, яки: тышка яланаяк, яланбаш чыкма, дисәң, билгеле, каршы торадыр. Шуның шикелле, татарларга да: болай итсәңез, сәламәт булырсыз, тегеләй итсәңез, үзегез өчен яхшы булыр, дисәң: «Э… э… кирәкми, э… э…» – дип киреләнәләр… Нә исә, сөйләсәң сүз күп булыр.

– Ачы гыйбрәт тулы мондый сүзләр ниндидер максат белән әйтелә бит.

Г. Т. Милләтемә олуг файдалар килүен өмет итеп…

– Әмма олуг файдалар үзеннән-үзе генә килми. Моның өчен кәвемеңнең рухияте мөкәммәл, фәһемлелек дәрәҗәсе югары булырга тиеш. Һәрхәлдә, шуңа омтылу лазем. Әгәренки туфракның гумус катлавы чагыштырмача юка икән, димәк, аннан әллә нинди зур уңышлар көтә алмыйсың. Зыялылык зәмине саллы булмаса…

Г. Т. Татар халкы арасында хисапсыз күп зыялылар.

– Тик безгә андый затлар һаман җитеп бетми әле. Килешәсезме?

Г. Т. Милләт образауный кешеләргә һәм халык файдасын һәртөрле үзенең шәхси мәнафигыннан вә корсак файдаларыннан өстә тота торган, милләт файдасын күз өстендәге кашы дәрәҗәсендә газиз тота торган милләт арысланнарына мохтаҗ… Бу әйтелгәннәр булмаганда, безнең тормышымыз күңелсез, үлек чыккан өй төсле моңлы, тынсыз-тавышсыз, рәхәтсез булачактыр.

– Сөйләгән сүзебез барыбер укуга килеп тоташа. Милләт хадимнәре тәрбияләү өчен мәктәпнең көчле булуы зарур.

Г. Т. Дөрест сүз бу… Әүвәл милләт укысын, белсен, француз, немецләр кадәр күзе ачылсын… Без дә алар юлыннан барыйк, Хуҗа Насретдин шикелле, атның артына карап атланмыйк… Без дә… адәмчә тормыш итик дөньяда. Гыйлем белән дөньяны кулда тотты япон… Мәгариф мәйданында без, татарлар, ат уйнатыйк!.. Күтәрелеш юлларына атлап үтик… Файдаланыйк киңлектән… Надан булу гарь… Наданлык таптамасын – яньчелербез… Кап-кара кол белми хөррият дигән сүз кадрене.

– Сезнең сүзләрдән дә күренеп торганча, һәртөрле белем бирү йортына биниһая зур вазифа йөкләнгән. Татар мәктәбенә бигрәк тә. Үз дәүләте булмаган халыкны саклап калу өчен һәрбер укытучы үзенчә фидакарьлек үрнәге күрсәтергә тиеш.

Г. Т. Мәктәпләр – безнең арсенал…

– Әмма шунысы эчне пошыра: алар һәрбер заманда да камиллектән ерак тора.

Г. Т. Бармак берлән каткан җирне казып булмый, әлифбасыз (алфавитсыз) язып булмый; шуның төслүк, мәктәпләрне төзәтмичә, «Тәрәккый!» – дип кычкырырга базып булмый.

– Нишләргә икәнен дә әйтеп үтсәгез…

Г. Т. Ислах дәрьясында йөзсен безнең кораб… Туган вә туачак балаларыбызның күңеленә яңга-яңга милләт хисләре, истикъбаль 57 57 Истикъбаль – якты киләчәк. дәртләре салырга хезмәт итеп.

– Әлбәттә, бармак белән каткан җирне казып булмый. Югары әзерлекле мөгаллимгә җитешле дәреслекләр кирәк.

Г. Т. Хәзерге тормыш, хәзерге китеш өчен иң кирәкле, иң мөһим булган яңа-яңа, үз ана телебездәге китаплар…

– Сезгә инде яхшы мәгълүм, 1905–1907 елгы инкыйлаб алып килгән азмы-күпме хөррият шартларында башлангыч мәктәпләр өчен язма әсбаплар әзерләү ешаеп китә. Белем ягы чамалы «эшлеклеләр» хәтта әлифба төзергә алына. Методика таләпләре санга сугылмый… Кем әйтмешли, укымыйча гына галим булырга маташулар инде каныбызга сеңеп өлгергән бугай.

Г. Т. Гыйлем җәүһәрен чүплек башыннан эзләргә мәҗбүр итәләр… Чүп булгач чүп инде. Ул таралып ятса да, тәртипкә салынса да – барыбер чүптер.

– «Мәктәптә милли әдәбият дәресләре» хрестоматиясен төзергә, димәк, күңел кайтаргыч шундый хәлләр тәэсирендә ниятләгәнсез.

Г. Т. Бу… минем законный хакым иде. Татар балаларының рухына файдалы тәэсирем булачак, иншалла.

– Ничек уйлыйсыз, безнең мәктәп элгәрләргә бөтен яктан да алмаш булырлык буынны тәрбияли аламы? Гомумән, татар яшьләренә ышанычыгыз зурмы?

Г. Т. Яхшы булыр тапшырсак без дөньяларны образауный егетләргә тәмам… Йөрмәсен бәгъре өзек милләт киеп кашсыз йөзек.

– Димәк, яшьләр шушы йөзекнең…

Г. Т. Бик зур фәхерле 58 58 Фәхерле – мактанычлы. , чын бриллиант кашлары!

– Дилбегәне кулыннан ычкындырырга теләмәгән бәгъзе затлар, гадәттә, образауный яшь-җилкенчәкне бигүк өнәп бетерми. Монысын да беләсездер.

Г. Т. Дөньяда күп кешеләр бар ки, үткен вә гакыллы кешеләрдән куркып, үз тирәләрендә күбрәк ахмакларны йөртәләр.

– Алмаш дигәннең дә төрлесе була.

Г. Т. Тәти тапса сабый барган юлында, йомышы истән чыгар, һич аерыла алмас. Шулай яшьләр дә: юлда күрсә алтын, баюдан башкага күңелен салмас.

– Бай булсаң, акыллы саналасың. Бусы әле бер хәл. Менә шунысы күңелгә тия: иңнәренә милли варислык җаваплылыгын алырга тиешле байтак егет-кызлар үзләренең карашларын чынбарлык белән акланмый торган чиккә җиткерүчән. Андыйларда мин-минлек билгеләре хәттин ашып киткәли. Һәм үзеннән-үзе тәкәбберлек барлыкка килә. Мондый сыйфатларның чиктән тыш күбәеп китүе адәм баласын урау юлларга өстерәп кертә. Остаз үз шәкертләренең шундый булуын теләрме?

Г. Т. Татар шәкертен кеше ясар өчен иң элек аның «вәкар»ен бозарга кирәк. Бу – өй салганда иң элек нигездән башлау, сүткәндә түбәдән тотыну кеби кагыйдә инде. Андый «вәкарь» яшьлектә җимерелмәсә, бәгъзан, мөхәррир булып гомер итеп, неграмотный үләчәк «зате галиләр»дә 59 59 Зате гали – бөек зат. дә кала. Мисал эзләсәңез, күктән йолдыз эзләгән кеби генә булып, аны табуда зәхмәт чикмәссез.