Магомедшапи Минатуллаев - Абусупиян Апенди – уьмметни берекети

«Лайла-Мажнунну» буса о Дагъыстан да арап тилде чыгъаргъан. Айтылгъан рус масалчы-шаир И. Крыловну бир– бир ма салларын да ол бек уллу усталыкъ булан ана тилине гёчюрген. Инкъылапчыланы «Интернационал» деген белги ли халкъа ра гимнин де Абусупиян биринчилерден болуп къумукъ тилге гёчюрме де гёчю рюп, 1920-нчы йыл басмадан чыгъаргъан.

Ватандаш давну йылларында Абусу пиян, аты айтылгъан инкъылапчылар Жалал Къоркъмасов, Солтансайит Къаз беков, Нугьай ва Зайналабиг Батырмур заевлер, Магьач Дахадаев, Нажмутдин Самурский ва оьзгелери булан, айрокъда социалистлер булан бирче иш гёргенли ги, олагъа ян тутгъанлыгъы да, архив лерде сакъланагъан документлерден таба бизге белгили. 1917-нчи йылда Россияда болгъан Февраль инкъылабы огъар ай рыча уллу таъсир эте. О заман, гертилей де, демократияны ва азатлыкъны таза кюй де эшмеге башлагъан, юреклеге ил гьам береген, янгы чыгъып билинген та маша ели, ону хыйлы-хыйлы татли умут ларын-хыялларын уятгъан. Тек нетерсен, янгы тувуп турагъан Февраль инкъы лапны тийишли натижалагъа, гёз алгъа тутулгъан умутларына етишмеге, ону та ман чакъы бишмеге къоймагъанлар: бир нече айдан, шо йылны октябрь айында большевик тайпаланы уллу алгъасавлу гьаракаты булан Россияны янгы къуру луп турагъан демократ гьукуматы чёкмеге борчлу бола, уьлкеде «Уллу Октябрь инкъылапны» толпаны гьакимлик сюрме башлай. А.Акаев большевиклеге де инана, шолар сама пача гьукуматны еринде янгы бир адилли пачалыкъ къурар бугъай деп умут эте. О Совет гьукуматны къарарла рын якълай, оланы яшавгъа чыгъармакъ учун гьакъ юрекден болушлукъ эте.

1927-нчи йылда ону редакторлугъу ну тюбюнде арап тилде чыгъарылагъан «Баян ул-гьакъаикъ» («Гертиликни англа тыв») деген дин журналны бир номерин де ол: «Биз барыбыз да Совет социалист гьукуматгъа, бизин гьакъылыбызгъа оюбузгъа ва гьар-бир ишибизге-гьарака тыбызгъа эркинлик бергени учун, огъар уллу баракалла этмеге герекбиз», – деп яза. О дагъыстанлы социалистлер авар тилде чыгъарагъан «Х1алт1улел чаг1и» («Ишчи халкъ») деген газетни редактору болуп да гьаракатчылыкъ гёрсете. Болса болсун, айрокъда 1927-1929-нчу йыллардан ту туп, уьлкеде уллу питне, сонг нече де бек къайгъырма тюшежек хаталы иш башла на: динге къуллукъ этген адамланы атеистлер, айрокъда коммунистлер, бирин де къоймайлы сибирип-ялап дегенлей, олар дан бирлерин, Совет гьукумат гъа ян бол гъан буса да къарамай, сермеп-чырмап йыракъ сибирлеге, сюргюнлеге йибере лер. Оланы арасына къошуп, 10 йыллыкъ туснакъ деп гьукму да гесип, Дагъыстан гъа ва савлай муслиман эллеге машгъур алим, 59 йыллыкъ чагъындагъы Абусупи янны да, къагьрулу сувукълары булан ай тылгъан Темиркъазыкъ крайдагъы Котлас бойлагъа йибергенлер. Муна бу болду янгы гьукуматны огъар къайтарышгъа этеген «баракалласы»!

Совет девюрню башлапгъы йылларын да алим янгы гьукуматны пайдасына не чакъы чалышса да, тек оьзю герти шари атчы, ислам динни къуллукъчусу болгъан ва шо кююнде, къатты кюйде, тайышмай лы да къалгъан. Янгы гьакимликни за манында атеистлер юрютген аллагьсыз лыкъгъа чакъырывларын намуслу кюйде гери ургъан ва о тайпалагъа бир заманда да рази болмагъан. Абусупиян Совет па чалыкъны ичинде яшайгъан муслиман халкълар шариатны законларын юрют меге герек деп айтып ва язып да юрюген.

Тарихчи Адилгерей Гьажиев гелти реген маълуматлагьа гёре, революция ны ва ватандаш давну йылларында сен большевиклени неге якълагъансан деген соравгъа Абусупиян: «Биз шо заманда социалистлени ва Совет гьакимлигини программасы булан бирдокъда таныш тюгюл эдик. Эгердим шо заман соци алистлени, Совет гьакимлигини герти программасын биле болгъан бусам, мен бир заманда да социалистлени якъламас эдим», – деп жавап берген.

1925–1928-нчи йылларда ону редактор лугъуну тюбюнде арап тилде «Баян ул гьакъаикъ» деген Дагъыстанны динчиле рини-ругьанилерини журналы басылып чыгъып тургъан. Шо йылларда Абусупи ян Дагъыстанны гьар ерлеринде «Дини комитетлер» къурув ва оланы ишин юрю тюв гьаракатда жагьчы ёлбашчылардан бириси болгъаны белгили. О комитетле ни членлери халкъны арасында динни ро люн гётермек учун, мадрасалар ва мактаплар къурмакъ учун, совет школалаларда да динни-шариатны дарсларын юрютсюн учун, аллагьсыз большевик тайпаланы динге къаршы ябушувун токътатмакъ учун гьаракат эте болгъанлар, мекенлеш ген есилери де болмайгъан «колхоз» де ген къурумланы маънасызлыгъын олар алда нокъ да сезгенлер ва оланы къурмакъгъа да къаршы чыкъгъанлар.

Абусупиян Акаевни динге ва дюнья яшавуна бакъгъан якъдагъы къаравла ры ону язгъан ва печатдан чыгъаргъан асарларында да ачыкъ кюйде герюнюп тура. Ай рокъда публицистика жанрда язгъан макъалаларында («Имамлыкъны гьакъында», «Бир-эки сёз», «Жагьилле ге бир насигьат», «Давдан улан тувмас», «Къатынлар», «Муталимлер аз болмакъ», «Тынгла бир, не айта» ва оьзгелеринде) ва оьзюню гьар тюрлю китапларына язгъан баш сёзлеринде олар аян англашынагъан тил булан гёрсетилген. Дюньяны ичинде яшав сюреген халкъланы арасында яйыл гъан нече тюр лю де илмулар бар экенлик ни бизин анадаш халкъыбызгъа да айтып ва язып билдирмек, гёрсетмек, анадаш миллетибизни китап маданиятгъа та тындырып ювукълаш-дырмакъ, муна бу – Уллу Ярыкъландырывчуну ва Устазны гьаракатыны гёрмекли янларындан бири болуп токътай. Аслусу, Абусупиян олай тюрлю ва къужурлу илму лар булан та ныш этип, халкъыбызны билимли бол магъа, дюньяны ва ахыратны гьакъында гьар-бир яндан да ойлашмагъа-пикру лашмагъача къыргъан.

Оьзюню жагьлы гьаракатында Абусу пиян, муслиман уьлкелерде генг кюйде белгили болгъан алимлер – къырымлы Исмайыл Гаспринский, мисрулу Мугьам мад Абдо ва Рашид Риза, татарлар Къа юм Насыри ва Шигьабутдин Маржани, дагъыстанлылардан къарабудагъгентли Жамалутдин, дёргелили Назир, яхсайлы лар Манай Алибеков ва Адил Шамсутди нов, къазикъумукълу Али Каяев, чохлу Магьамматмирза Мавраев, табасаранлы Зиявутдин Курихи, акъушалы Алигьажи, тёбенжюнгютейли Юсуп къади, тёбен къазанышлылар Абдулбасыр гьажи, Мустапа къади, Агъарагьим къади, бугленли Бадави къади ва хыйлы оьзгелери бу лан тыгъыс байлавлукъ тутуп чалышгьап.

Анадаш халкъын оьр абурлу даража лагъа етишдирмек учун янын салып ял тапмай, оьмюрюн гьаракатда-жагьлыкъ да оьтгерген сыйлы адамыбыз Абусупи янны аты бир заманда да унутулмас, ону шавлалы юлдузу сёнмес деп инанаман. Амма ону оьзюне буса, даражасына, уллу лугъуна лайыкълы болгъан кюйде, тий ишли кюйде абурубузну мекенли кюй де даим де гёрсетмеге герекбиздир.

Оьзюню китапларыны баш япырагъ ына Абусупиян Акаев гьарзи (белги) гьисапда: «Оьз халкъын кёп сюеген, Ал лагьны пакъыр къулу, къазанышлы Акай къадини уланы», – деп яза болгъан. Абу супиянны бир яхшы негети болгъан – о да Дагьыстан халкъланы культура ва билим даражасын шо ягъындан оьсген Европа халкъланы даражасы булан тенг этмек.