Магомедшапи Минатуллаев - Абусупиян Апенди – уьмметни берекети

Адамланы бир-нече наслулары учун Абусупиян адилликни, юрек тазалыкъны, таза адамлыкъны ва инсанлыкъны бир уьлгюсю йимик болуп къалгъан. Ол оь зюню заманында Дагъыстан интеллиген цияны лап асил вакиллерини бири гьиса плана болгъан. Уллу ва орта наслуну кёп вакиллерини (сюйсе олар ругьани тайпа дан яда свет интеллигенциядан болсун) Абусупиянгъа баш ийип, ирия болгъаны да негьакъ тюгюлдюр. Ол язгъан кита плардагъы калималар авуздан-авузгъа айтылып, халкъгъа яйылгъан айтывлар, аталар сёзлери йимик къолланып тура.

А. Акаевни дюньягъа къаравунда яры къландырывчу къастлар лап уллу ерни тута. Халкъны англавлу этмек муратда ол къаныгъывлу кюйде къасткъылгъан. Ол ругьанилени (динчилени) арасында биринчилей болуп, охуйгъанланы ол инг алдын табии (дюнья) илмулагъа тюшюн дюрмеге герек деген ойгъа гелген. Шо мурат булан ярыкъландырывчу Акаев жагърафия, нуржум (астрономия) ил мулардан бир-нече китапланы басмадан чыгъаргъан. Гьар тюрлю болжаллагъа тизилген рузнамаланы арасында ол 100 йылгъа гёзлешдирген рузнама лап гёрме клилеринден гьисаплана. Огъар нур жум ва нуржум география илмулардан баян лыкъ тептер деп айтмагъа ярай. Шонда адамгъа арив англашылагъан кюйде арш дагъы дюньяланы, ювукъдагъы планета ланы ва юлдузланы гьакъында илмудан, йылны вакътилерини ва сапаргъа чыкъ гъанда юлдузлагъа къарап нечик ёл алма тарыкъны гьакъында мугькам баянлыкъ лар берилген. Ол аслу гьалда исламны талапларындан, ёлундан тайышмагъан кюйде илму билимлени уллу даражада агьамияты барны англай болгъан. Культу рада артда къалгъанлыкъдан къутулмакъ ва халкъны гьакъылын, англавун ярыкъ ландырмакъ учун, яшланы мактапларда охутувгъа артыкъ тергев бакъдыра. Неге тюгюл, шо заман бар дин мадрасалар за мангъа гёре таман чакъы къадарда илму берип битмейгенин ол англай болгъан.

Муаллимлик усталыгъы булангъы Абусупиянны гьакъыкъатдагъы чалы шыву оьзюню табиатына ва маънасына гёре Л.Н. Толстойну педагогика уьлгюсю не бек ошаш геле.

Абусупиян Акаев 1909-нчу йыл (Тол стойну «азбукасына» ошайгъан кюйде) «Иршад ассибиан» деген охув пособиени онгаргъан. Оьзюню янгы къайдалы шко ласында ишге кёп пайдасы тиеген кюйде шону усталыкъ булан къоллап гелген. Басмадан язылып чыкъгъан «Иршад ас сибиан» деген къумукъ азбука Дагъы станда кюю булан басмадан чыкъгъан охутув-методика пособие деп де санала. Шо къумукъ язывну багьасы ёкъ хазнасы деп де гьисаплана. Педагогиканы яшав тарихине матап алгъанда буса, шону сав лай Дагъыстанны оьлчевюнде де уллу агьамияты бар.

Шо вакътилерде Абусупиян савлай Темиркъазыкъ Кавказда биринчи дю нья илмуланы мактабын ачгъан. Абу супиянны уьлгюсюне гёре ачылгъан шо мактапдагъы охувлар межитлеге табиъ мактаплардагъы ва тыш эллердеги охув ожакълардагъы мердешли билим берив къайдадан эсе кёп башгъача болгъан. Мунда дарслар аслу гьалда охувчу яшлар булан тенг ва эркин кюйде лакъыр этив ню къайдасы булан юрюле болгъан. Шону барышында яшлар язмагъа, охумагъа, гьисап дарсгъа, исламны къанунлары на тюшюндюрюле болгъан. Тюзь язывну къайдаларына уьйретиле болгъан. Яшла ны чагъына гёре англама тынч болар оьл чевлерде тарихден, жагърафиядан, нур жумдан маълуматлар да бериле болгъан. Сонг да яшлар арив хатгъа, назму языв гъа, къол булан согъагъан саниятлагъа, сатыв-алывгъа да уьйретиле бол гъан.

Ондан къайры да мунда яшлар телескоп гъа ва башгъа саниятлагъа, сатыв-алыв гъа да уьйретиле бол гъан.

Абусупиян янгы къайдалы охутув ну оьзге бир-нече башгъалыкъларын да айтып берген. Демек, яшланы олтуртуп, столну артында охутма герекни гьакъ ында чёнкген гьалда салкъын жабар да тюгюл, шанжалларда деп айтгъан. «Охутувну мен сюеген къайдасын бирев лер ушатмай. Амма яшланы савлугъун негьакъ бузмай, олагъа онгайлы болагъан кюйде дарсланы оьтгерсе яхшы чы».

Абусупиян Акаев онгаргъан педагогика ва методика уьлгюлени хыйлылары оьзлени маънасыа ва агьамиятын бусса гьатда да тас этмеген.

А. Акаевни идея варислигинде адамла ны къылыкълы этип тарбиялавну масъ аласы гёрмекли ер тута. Шо ягъындан алгъанда ону «Къылыкъ китабы» уллу хазна да дюр. Шонда яхшы – не, яман – не лап аян кюйде язылгъан…

Акаевни «Яшлагъа насигьатлар» де ген поэмасы да къылыкъ масъалалагъа багъышлангъан. Жагьиллеге сёз багъ ышлай туруп, шонда Акаев булай яза: «Къарынны толтурмакъ ва кепи сюйген ни этмек яшавну баш маънасы тюгюл экенни, билимли, илмулу болмакъ учун къасткъылыв ва шоланы иш уьстюнде гьакъыкъатда къолламагъа билегенлик оьмюрню оьзегидир. Шоланы кёмеклиги булан яшав гьалланы яхшы якъгъа алыш дырмагъа да бажарылар». Муна, шу кеп де Акаев билим ва тарбия беривню ёлу булан жамият яшавну алышдырма ба жарылагъанына инана болгъан. Ол маш гъур бусурман ярыкъландырывчу да дюр. Акаев янгыз оьзюню башын ойлашып яшамагъан, жамиятны пайдасы гьакъ ында даим гьай этген. «Янгыз оьз мурат ларына етишме къасткъылагъан ва шо вакъти халкъны гьайында бир къулагъы да ёкъ адам лап ярлы ва маънисиз адам дыр» деп язгъан ол. Жамиятгъа пайдасы тиймейген жагьиллени ол емишсиз терек булан тенг этген. Эсгерилген поэмасында ол: «Аллагьны да унутмагъыз, ону алдын дагъы борчларыгъызны да янгылмай кютюгюз» деп насигьат эте. Абусупиян Ака евни иманыны оьзюне хас сыпаты да бар. Ол илмугъа къыйышмайгъан талапланы ва негьакъ къагьрулукъну арек тебере. Акаевни къылыкъ сыпатлары гьакъында айта туруп, ол моллаланы эсги, алдынгъы англавлагъа къамалып турма къарайгъ ан, томакълыкъ этеген, динни де оьз му ратларына етишмек учун къоллайгъан кюйлерин танкъыт этегенин эсгерме тий ишли. Алим, ярыкъландырывчу, демократ, гуманист гьисапда Акаев газетлеге яшавну гьар тюрлю якъларына тиеген масъалаланы гьакъында да бек маъналы макъалалар язгъан.

«Тангчолпан» деген газетде ол «Тиш тайпалар» деген макъала язып чыгъ аргъан, Шонда тиштайпалагъа билим берегенлик Европа уьлкелени оьсювюн чалтлашдыргъан аслу къурал экенни ай рыча бек тутуп эсгере. «Дарс беривню иши тюз кюйде салынгъан санавсуз кёп къадарда школалар бар буса да, шолар, – деп яза ол, – оьз муратларына етишип болмас, эгер де оьсюп гелеген наслуну тарбиялавда гёрмекли ерни тутагъан къатын-къызланы тергевсюз къойса, къа тынланы къарангылыкъда къоюп, оланы мактаплардагъы билимлерден магьрюм этсе». Абусупиян пикир этеген кюйде къатынлагъа билим беривню жамиятны алгъа багъып оьсдюрювню ишинде кёп уллу агьамияты бар. «Европа уьлкелерин де ер юзюндеги инсан урлукъну яртысын дан да кёп янын тутагъан тиштайпаланы яшавдагъы агьамиятлы ролюн аста-аста англама башлагъанлар, – деп эсгере ол оьзюню макъаласында, ва тиштайпаланы жамият-политика тармакълардагъы иш леге къуршама башлагъанлар».

Абусупиян Акаевни яратывчулугъу – о янгыз къумукъланы тюгюл, оьзге Дагъы стан халкъланы, шолай да Гюнтувуш ва Европа якълардагъы халкъланы мада ният варислигини демидир. Ол оьз асар ларында ва оьзю гёчюрген поэзияда Им рул Кайсаны, Омар Хаямны, Кул Галини, Абдурагьман Жамини, Вагиф Физули ни, Пушкинни, Крыловну, Л. Толстойну, Йырчы Къазакъны, Эжен Потьени ва оьзгелени классика асарларына да бир тюгюл, кёп чомулгъан. Шолар этген таъсирге та биъ болуп, Абусупиян оьзю де макъала лар, назмулар язгъан ва башгъалар язгъан асарланы да таржума этген. Акаев мада ният варисликни уьйренмек муратда зор ишлер этген. Халкъ авуз яратывчулугъун жыйып, басмадан чыгъаргъан.