Хамидулла Абдуллаев - Мавлоно Завқий

Гўдак Худоёрхонни тахтга ўтиргизиб қўйиб, амалдаги хонликни ўзи бошқараётган Мусулмонқулга қарши бош кўтарган кучларнинг сони ошиб борар, чунки унга суянган қипчоқлар барча муҳим лавозимларни эгаллаб, ўзбекларга кун беришмас эди. Улар энг серҳосил ерларни ва яйловларни эгаллаб олишган, ўша даврдаги тирикчиликнинг энг асосий манбаи бўлган чорва ва деҳқончилик шуларнинг ихтиёрида эди. Улғая бошлаган Худоёрхонда тахтни мустақил бошқариш орзуси туғила бошлади, унинг атрофида Мусулмонқулга қарши кучлар жамланиб аста-секин куч йиға бошлади. Бир неча йиллик хуфиёна қилинган ишлар ўз самарасини берди. Ниҳоят Мусулмонқулнинг зўравонлиги барҳам топиб, ўзи асир олинди ва бир неча кундан сўнг уни халқниг кўз олдида қатл этишди. Халқ енгил нафас олди, янги умидлар, янги имкониятлар яратилган эди.

Халқнинг ҳар қандай даврда қудратли кучи мавж уришдан тинмайди, қатламларининг қат-қатида ижод, илм, санъат аҳли беҳисобдир. Фидоий, донишмандлар, беқиёс гўзал кишилар ҳар доим етарли бўлади. Афсуски, «истеъдодли» нодонлар, худбинлар, очкўзлар ҳам. Соғлом ва бенуқсон бўлган халқ ана шундай «истеъдодли» нодонлар, беморлар касрига қолади. Улар баданга тушган куя мисоли халқнинг, миллатнинг бошига фақат кулфат келтирадилар, оддий халқ, оддий меҳнаткаш хўрланади, азоб чекади. Мусулмонқулнинг ҳалокати оддий кишиларнинг ҳаётини яхшилай олмайди. Зулм устига зулм, бузуқчилик устига бузуқчилик.

Исён устига исён Худоёрхонни жуда толиқтириб юборди. Шимолий вилоятларни бирлаштириб алоҳида ўлка қилиб, унга ўзининг энг ишончли одамларидан бири бўлган Мирзо Аҳмадни ҳоким қилиб тайинлайди. Ўта шафқатсиз ва қаттиқўл бўлган Аҳмад халқ ичида қаҳр ва ғазаб уйғотади. 1857 йилда хонликнинг шимолий қисмида катта қўзғолон кўтарилади. Кимга суянишни билмаган хон қўзғолонни бостириш учун каттагина қўшинга бошлиқ қилиб ўз акаси Маллахонни тайинлайди. Узоқ йиллардан буён фурсат кутиб юрган Маллахон учун бу тахтни эгаллаш учун жуда қулай шароит эди. Худоёрхоннинг атрофидаги анчагина амалдорларни ўз томонига оғдириб олган Маллахон тезлик билан ишга киришади, биринчи бўлиб қўзғолон чиққан вилоятларнинг ўлпон (солиқ)ларини бекор қилади. Уларнинг раҳбарларига совға-саломлар юбориб алоҳида меҳр кўрсатади ва яна аллақанча тадбирлар ўтказиб қўзғолончиларнинг меҳрини қозонади. Маллахон катта қўшин ёнига исёнчиларни ҳам қўшиб Қўқонга юриш қилади. Аллақачон хиёнат йўлига кирган хон амалдорлари Маллахон томонга ўтиб кетадилар. Ёлғизланиб қолган Худоёрхон Бухорога қочиб жон сақлашдан бошқа иложи қолмайди.

***

Инсоният ҳар доим орзу билан яшаган, интилган, курашган, олға одимлаган, адашган ҳам, талайгина инқирозларга учраб таназзулга ҳам кетган. Қувонч, умид қатори тушкунлик ҳамроҳи бўлган, лекин қисқа муддатли умидсизлик ўрнини шодлик, ишонч эгаллаб, қайтадан гоҳ секин, гоҳ тезлаб тараққий қилаверган. Замона кўргиликлари барча фуқароларимизнинг хаётида албатта акс этмай қолмайди. Мухаммад Солихнинг оиласи хам иқтисодий тангликда куч кечирар, қўл мехнатига асосланган махсидўзлик билан шуғулланиш бир ховли одамнинг эхтиёжини қоплайолмас, тинмай қилинган меҳнат ёнига аёлларнинг тикув – бичув ишлари ёрдамга келар, барибир етишмовчилик ва муаммолар бисёр эди. Айниқса қаҳратон қиш палласини ўтказиш жуда оғир кечар, чилланинг изғирин кунларига нимжон одамлар чидайолмай вафот этардилар, бахорга соғ-саломат етиб борган кишилар шукроналар айтишиб наврўз байрамини шодёналар билан кутиб олардилар, сумалак еб куч – қувватларини тиклаб олишар, тут пишиғида етиб олиш янада тотли бўлиб, қувончли ва шовқин – суронли ҳаёт бошланар, дехқонлар ризқ – рузи учун пешона тери тўкиб, янги хирмон яратиш билан машғул бўлардилар.

Умидлар дониси хирмонда қолур,

Боғу – роғ на санда, на манда қолур.

Симу зар тўплама, дўстларла еб – ич,

Бўлмаса хаммаси душманда қолур.

У. Хаём

Соддадил меҳнатсевар қўли гул дехқонлар умр бўйи яхши умидлар билан катта хирмон кўтаришни орзу қилиб меҳнат қилардилар, меҳнат якунида томошалар, сайиллар ташкил қилишиб хордиқ чиқаришар, орзулари катта тў-ю-тамошалар қилиб, эл олдига дастурхон тузаш эди, Мухаммад Солихнинг ҳам орзуси оила фаровонлиги таминлаш, фарзандларини муносиб кишилар қилиб вояга етказиш, айниқса Убайдулланинг илмли, элга таниқли киши бўлишини истар эди. Кайноғаси Содиқбой ҳам шундай фикрда бўлиб, опасининг оиласига қўлидан келган ёрдамини аямас, ҳам моддий, ҳам маънавий қўллаб ўқтин – ўқтин хабар олиб турар эди.

***

У айниқса онасининг вафотидан сўнг опасини она йўлли кўриб жуда эъзозлар, имкониятидаги барча ишларни аямай бажарар эди. Саҳийлик обрў-эътиборини ошириши билан бирга шахсий ишлари ҳам ривожланиб борар, мурувватли ҳаётини ҳеч кимдан аямас эди. Одамларнинг дуоси «бирини ўн», «ўнни туман» қилиб, мавқеини тинимсиз оширар, авваллари салкам бир таноб ерида кетмон билан тинмай меҳнат қилган бўлса, эндиликда ихтиёрида эллик таноб ери бор, чоракорлар тинмай меҳнат қилишади, тагида уловлари, омборхонасида қоп-қоп ғаллалари тахланиб ётади. Ака-укаларига қанчалик меҳрибон бўлса, опасининг оиласига ҳам анна шундай меҳрибон ва жонкуяр. Ҳар жума кунлари шаҳарга жума намози ўқишга келади, сўнгра албатта опасининг ҳовлисига ўтади. Ҳар хил нозу неъматлар харид қилади, гоҳо ошнинг харажатини қилиб поччасини палов билан сийлайди, Убайдуллани эркалатиб, анча вақт суҳбатлашиб ўтиради. Мана бугун ҳам қувониб опасининг ҳовлиси томон йўл олди.

– Опажон мана мен келаяпман, – деди Содиқбой ўз одатига кўра опасига елкасини тутиб.

– Вой укагинам келинг, кўзимдан ўтиб турган эдингиз. Қани ичкарига киринг, овқат тайёр, бирга тушлик қиламиз.

– Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг Убайдуллохонни соғиниб қоламан, ҳар куни келавергани ийманаман.

– Асло ийманманг, бу ҳовли ҳам ўзингизнинг уйингиз. Убайдуллохон мисоли ўғлингиздек, у ҳам сизни яхши кўради.

– Поччам яхшимилар?

– Худога шукур, сизни кўп тилга оладилар, у киши сизга почча эмас туғишган оғадеклар.

– Тўғри, мен ҳам ўзимни яқин тутаман, энг кўп борадиган жойим сизларники. Мана бу нарсаларни олиб қўйинг, – деди у қўлидаги шоҳи рўмолга ўралган нарсаларни опасига узатиб.

– Нега одамни хижолат қилиб нарса кўтариб келасиз. Ҳар сафар бизларни хижолат қиласиз.

– Ҳеч қандай хижолатлиги йўқ, Убайдуллохон учун холва. Сиз билан поччамга қаймоқ олдим.

– Раҳмат, умрингиздан барака топинг, сиз бизни йўқлабсиз, сизни Худо йўқласин.

– Убадуллохон қаерда, анчадан буён кўргим келиб юрибди.

– Жиянингиз мадрасада ўқияпти, жуда ўқишга астойдил. Кечалари билан мутоала қилади.

– Барака топсин, у олим бўлади, бўладиган боланинг қилиғидан маълум дейишлари бежиз айтилмаган.