Хамидулла Абдуллаев - Мавлоно Завқий

– Ўғлим, ҳазрати Навоийнинг “Ҳамса” асарини ўқиб чиқдингизми?

– Бу асар жуда улкан, ҳозирчалик уни ўқиб тугатмаганман, лекин анча-мунча танишман.

– Илм йўли машаққатли бўлади, сиз жуда кўп мутолаа қилмоғингиз лозим.

– Мен ҳам шу фикрдаман дада, ҳали жуда кўп меҳнат қилишимга тўғри келади.

– Баракалла, фикрларингиз анчагина етилиб қолибди. Яна бир гапим шуки, устозларингиз қатори атрофингиздаги ўртоқларингизга ҳам эътиборли бўлинг. Уларнинг ичидан ҳали олиму фозиллар етишиб чиқади. Кишиларга меҳр кўрсатиш билан бирга ҳалол яшишни мақсад қилиб олинг.

– Айтганларингизни албатта бажараман дадажон.

– Ундай бўлса сиздан кўнглим тўқ. Ўқишни давом эттириш ҳақидаги таклифимни ўйлаб кўрдингизми?

– Ўйлашга ўйладим-у, лекин озгина…

– Нима озгина, – деди ота хавотир олиб. – Ўқигингиз йўқми?

– Ўқишни жуда-жуда хоҳлайману, лекин менсиз ёлғизланиб қоласиз деб қўрқаман, қолаверса меҳнат қилиб рўзғор ишларига қарашиб туришим лозим.

– Ундай деманг, мени авайлайман деб ўқишни чала қилсангиз хафа бўламан. Шунча йил эплаб келган рўзғор ишларини буёғига ҳам бажара оламан.

Аввалига эскича маҳалла мактабини битиргандан сўнг Убайдуллони Жоме мадрасасига ўқишга беришди. Хушрўй, хушчақчақ, соғлом бўлиб етила бошлаган Убайдулло илмга жуда чанқоқ, зеҳни ўткир, ўта тиришқоқ эди. Олган сабоқларини жуда тез ўзлаштириш билан бирга, шеърий китоблар ва достонларни севиб ўқир, айниқса Алишер Навоий, Фузулий, Машраб каби шоирларнинг ғазалларини ёдлаб олар, ўзи ҳам шеър машқ қилар, тинимсиз қилинган мутоала унинг табиий ўткир зеҳни билан қовушиб, ойма-ой, кунма-кун улғайишини тезлаштирар, ёқимли хулқи, табиатан тўғрисўзлиги эса маҳалла-кўй, атрофидаги одамларнинг меҳрини қозонишига сабаб бўларди.

27***

Худоёрхон яна омадсизликка учради. 1863 йилда Алимқул Маллахоннинг ўғли Султон Саидхонни Қўқон хони деб эълон қилди. Султон Саидхон ҳам фитналарга дош беролмай 1865 йилда Бухорога қочди. Ўзи нима гаплигини ҳам яхши тушунолмай тахтга ўтирган Худойқулихонга хонлик курсиси атиги тўрт кун насиб қилди. Номаълум кишилар уни ҳам сарой ичида сўйиб кетдилар. Ҳеч қандай қаршиликсиз бўшаб қолган тахтга яна Худоёрхон ўтирди.

***

Муҳаммад Солиҳнинг юраги зирқираб оғрир, кўзида ёш бўлмаса ҳам дили куюниб йиғлар, таърифлаб бўлмайдиган оғриқ ичини тирнар эди. Бир эмас, бирин-кетин икки боласидан айрилди. Фарзанд доғи оғир бўлар экан, ҳеч кимнинг бошига тушмасин бундай кўргилик. Бунча ҳам бу умрнинг қувончидан кўра қайғуси кўп экан, қайғудан ҳоли яшаган одам бормикин бу оламда. У ўғли Убайдуллонинг кириб келишидан сесканиб, худди уйқудан уйғонган одамдек ўзига келди. «Шукур қилиш керак» пичирлади секингина ичида, ахир олдида яна бир ўғли бор-ку, Парвардигор ўзи берган нарсасини хоҳлаган чоғида қайтиб олаверади, сабаби ҳам ўзига маълум. Ана бу олдидагисининг умри узоқ бўлсин, Оллоҳ уни ўзи асрасин.

– Дада ҳайитлик берасизми? – деди Убайдулло тим қора ёқимтой кўзларини отасига қадаб.

– Албатта болажоним, айлантиргани ҳам олиб чиқаман.

– Раҳмат дада, қаерларга борамиз?

– Кўчаларни айланамиз, бозор кезамиз, сизга хоҳлаган нарсангизни олиб бераман.

– Обаки қанд ҳам олиб берасизми?

– Албатта, – деди Муҳаммад Солиҳ кўкрагига туф-туф деб.

Бу анчагина бўй чўзиб қолган ўғлидан тасалли топгани эди. Янги оҳорли беқасам тўн, «қошиқ»дек этикча кийиб олган ўғил билан ота ҳайит кунини нишонлаб кўчаларни томоша қилгани чиқиб кетишди. Бугун шаҳарнинг ҳамма бурчаги гавжум бўлади. Барча кишилар танишларини муборакбод қилишар, қучоқлашиб «айёмлари муборак» деб табриклашар, баъзи амакилар Убайдуллога ҳайитлик бериб, «катта йигит бўлинг» деб қўйишар эди. Ота-бола анча муддат шаҳар кезишди. Ота ўғлини «гўшт куйди», «кабоб» ва гармашўрак (нўхат) билан меҳмон қилди. Ўйин-кулгу ҳаммаёқни қамраб олган, чойхоналар гавжум, кимдир ош пиширишга уннаса, бошқалари аскияни тинглаб шарақлаб кулишар, бироз фурсат ўтиб ҳофизлар дилрабо қўшиқ ижро қилишар эди. Бугун ҳамманинг ўзи севган машғулоти учун шароит очиқ, кимдир ошиқ тепиб яйраса, бошқалар бўялган тухумларни уриштириб завқланишади, аллаким дор ўйинини кўриб қарсак чалса, яна кимдир «шиминг чайнаманг» чайнаб завқ олади. Чўнтакни тўлдириб пул ишлаб олишни билган «корчалонлар» бор маҳоратларини ишга солиб ҳаракат қилишар, «Келиб қолинг, олмаганлар армонда» деб бор овозлари билан бақиришар эди. Ота-бола баъзи бир нарсаларни харид қилиш учун бозор томонга бурилдилар, улар расталар ичидан юриб ўтишиб чапга бурилишди. Энг аввал бир даста ширмой нон билан ширинликлар, ёймачилардан тўрт мисқол «қорасақич» ва аёллар учун сурма олиб мева бозори тоомнга бурилишди. Оқкўлнинг таърифи қовунларидан бир жуфт харид қилишиб бозорни тарк этишди.

– Убайдуллохон роса яйраб томоша қилдингизми? – деди Муҳаммад Солиҳ ўғлини эркалатиб.

– Жуда, – деди у отасидан мамнун эканлигини айтиб.

– Ҳайитликлар ҳам анчагина тушган бўлса керак?

– Ҳа, мана пулларим, – деди у чўнтагини кўрсатиб.

– Энди уйга қайтсак ҳам бўлар?

Ота-болалар Хода бозоридан ўтиб Шайхон маҳалласига бурилишди, пешин намози яқинлашиб қолгани учун бироз шаҳдамроқ юришиб хонадонларига кириб кетишди.

Мухаммад Солиҳ устига чопон ташлаб олишни ҳам унутиб жадаллаганича эшик томон отилди, хонадонига ташриф буюрган Азимхўжа эшонни кўриб, ўзини йўқотиб қўярли даражада хаяжонланиб кетди, “тушимми ўнгимми” деди у ичида. Нахотки шундай табаррук зот унинг кулбаи харобасига кириб келса. У зот энг там – там, бадавлат одамларникига ҳам боравермайдилар. Не – не бой – ю, бойваччалар, амалдору – уламолар, шуҳрати бутун юртга машҳур аслзодалар ҳам ул кишининг суҳбатига мушарраф бўлмайдилар.

–

Хуш келибдилар, биз ғарибларнинг кулбаи вайронасига қадам ранжида қилганларидан бошимиз осмонга етди.

–

Шундайми – деди у киши бироз сехрлироқ қараш қилиб – ғарибман деганда нимани эътиборга олдингиз?

–

Камтарин қулингизни ҳартомонлама қўли юпқа, ночор бир банда эканлигимни айтмоқчи эдим, янглишган бўлсам узр Тақсир. Қадам ранжида қилганингиздан ховлиқиброқ қолдим чамаси.

–

Қўлим юпқа, ўзим қашшоқ, кулбам вайрона дейишлик сиздек мўмин мусулмон учун муносиб гап эмас. Оллоҳнинг меҳр нури барча ерга бирдек тушади, Оллоҳ барча бандаларни тенг қилиб яратган, мукаммаллик йўлидаги одимлашлари билан кишилар аста – секин бир – бирларидан фарқланиб борадилар.

–

Хазратимнинг бу пандларини қулоғимизга қуйиб оламиз.

–

Бой бадавлатлик билан қашшоқлик нима эканини барча ҳам тўғри фарқлай олмайди. Молу – мулки бисёр бўлгани холда, баъзилар очкўзлиги билан қашшоқдир, бағри кенг, сахий қалб одамлар, молу – дунёси бўлмаса ҳам бадавлатдирлар.