Хамидулла Абдуллаев - Мавлоно Завқий

– Тўғри айтдингиз, биз фақат қурол кучи билангина ғалаба қозонганимиз йўқ, бизга бу халқнинг худбин йўлбошчилари ёрдам бердилар, бундан буёғига ҳам шундай бўлади.

– Ҳа уларни алдов, амал, бойлик билан сотиб олиш қулай.

***

Билим ва эзгулик бир-бирларининг безаги бўлгани учун ҳам гўзалдирлар. Билимсиз эзгулик, эзгуликсиз билим бўлмагани каби билим ва эзгулик йўқ жойда гўзаллик ҳам бўлмайди.

Гўзал киши нафақат гўзалликни севади, у гўзал фикрлайди ва умр бўйи гўзал ишлар билан машғул бўлади.

Гўзалликни севиш, гўзаллик яратишга бўлган интилиш одамзотнинг илоҳий хоҳишидир. ХIХ аср Ўрта Осиё халқлари тарихидаги энг қаро кунлардан эди. Ана шу қоронғилик зулматини енгишга жаҳд қилган гўзал одамларнинг етишиб чиқиши табиий ҳол эди. Водийнинг марказида бўлган Қўқон шаҳрида ҳам ажойиб истеъдод эгалари, миллатнинг жонкуярлари етишиб чиқа бошлаган эди. Муҳайир, Муқимий, Фурқат, Нисбат, Муҳйи, Завқий кабилар ана шундай гўзаллик шайдолари эди. Убайдулло Завқий уларнинг сафидаги энг фаол, ғайратли шеърият шайдолари, миллатнинг жонкярларидан бири эди. У маҳалла-кўй, яқин атрофдаги ўз яқинларининг севимли кишиларидан бўлиб улғая бошлади. Убайдуллохон ўқиш-ўрганиш билан биргаликда ота касбини ҳам эгаллаб, ҳаётий ва амалий масалаларнинг билимдони бўлиб улғаяр, ҳаёт уни кўпгина муаммолардан воқиф қилар эди. Ўша даврларда кенг тарқалган пойафзаллардан бири этик бўлса, яна бири кавуш ва маҳси эди. Халқнинг бу маҳсулотга бўлган эҳтиёжи катта, аҳолининг асосий қисми шу маҳсулотдан фойдаланар, шу боис алоҳида пойафзал растаси бўлиб, энг қизғин савдо-сотиқ жойларидан бири эди. Убайдулло ана шу раста муҳитида улғая бошлади, ҳунармандчилик билан савдо-сотиқ масалаларининг ҳам нозик томонларини ўрганди, таниш-билишлар орттирди, раста ҳаётини яқиндан таниб, ўрганиб борди.

***

Тарихчиларнинг қайд этишича, Туркистоннинг «Босқинчилар томонидан асоратга олиниб мустамлакага айлантирилган ҳудудларида 1856 йилдан 1916 йилгача 4922 марта катта-кичик ғалаёнлар бўлиб ўтган. Бу ғалаёнлар бедодликдан сабр косаси тўлиб тошган оддий халқнинг исёнларидир. Мустамлакачи босқинчиларнинг касофати билан зулмнинг энг оғир тошлари оддий халқ бошига тушган. Юрт соҳиблари, хонлар ва беклар халқни ҳимоя қилиш зиммасида бўлган амиру умаро шу халқнинг нонини еб каррилаган сипоҳ қолиб, оддий меҳнаткашлар паншаха ва ўроқ билан ўз уйини, ор-номусини, иффат ва қисматини ҳимоя қилган. Ҳокимлар эса сотқинлик, хушомад, мунофиқлик йўллари билан ўз жонинигина асраш пайида бўлган. Туркистон халқлари бошидан сўнгги 500 йил давомида кечган қонли фожеаларнинг асосий айбдорлари юрт ҳокимларидир. Қўқон хонлиги тарихидаги хунрезликларидан бири бўлган Пўлотхон қўзғолони энг мудҳиш, энг қаро кунлардан бўлиб, барчани ҳанузгача ҳайрат ва нафратга солади. Бу исённинг асл моҳияти ва натижалари афсуски яшириб келинган. Ҳар бир фуқаронинг онгли фаолияти, яшаш тарзи, маданияти, илм-фанга бўлган муносабати, фидоийлиги ва жасорати ўша мамлакатнинг тараққий қилиш, қилмаслигига бевосита боғлиқдир. Жамики ижобий фазилатларимиз жумладан чуқур илмлар соҳиби бўлишимиз, камтарлик, тежамкорлик, самимийлик, меҳр-оқибат, ўз ватанимиз ва миллатимизга бўлган садоқат, меҳнатсеварлик каби хусусиятларимиз қувончли ҳаётга етаклаб қайғуларнинг барҳам топишига катта таъсир ўтказган.

Қайси соҳада бўлмасин, мувозанатнинг бузилиши мамлакат ҳаётига таъсир қилмай қўймайди. Миллатнинг аҳволи эса ҳар биримизнинг тақдиримизга иложсиз таъсир ўтказади, ҳар бир шахс ўз қилмиши, хатти-ҳаракати билан ўз ватани учун фойдали ёки зарарлидир.

Тарих деганда кўпроқ уруш ва жанжалларни тушунамиз, ўша даврнинг иқтисодиётига қизиқамиз, аслида ўтмиш инсониятнинг маданияти, фани, маърифати, маънавияти ҳақидаги хабарлар бўлмоғи лозим эди. Халқ ҳеч қачон мудҳиш хатога йўл қўймайди, ҳеч қачон жиноятчи ҳам бўлиб қолмайди, хато учун ҳар доим уни бошқарган ҳукмдорлар айбдор. Ўшаларнинг касрига оддий халқ жафо чекади, кўргиликларнинг жабрини тортади.

Кўп манбаларда Қўқоннинг охирги хони Худоёрхон деб юритилади. Аслида ундан кейин икки кишига тахт соҳиби бўлиш насиб қилиб, улар сохта Пўлотхон ва Худоёрхоннинг тўнғич ўғли Насриддинхондир. 1875 йилда хонлик гаштини тузукроқ суришга улгурмаган Насриддинбек Пўлатхон бошчилигидаги исёнчилардан қочиб тахтни бўшатиб беради.

***

Барчага маълумки, инглизлар билан Россиянинг яширин кучлари Ўрта Осиёни забт қилиш учун ўзаро узоқ йиллар қаттиқ яширин кураш олиб бордилар. Бу курашда русларнинг қатъийлиги қўл келди. Турк султонлари, Англия элчилари Ўрта Осиёдаги уччала хонликни рус ҳужуми хавфидан кўп марта огоҳ қилади. Ана шундай ҳолатларда ҳам мамлакат учун қайғурмаган хонлар мана энди руслар эгаллаб бўлган бўлса ҳам тахт учун курашишдан қайтмас эдилар.

Халқ қудратли бўлишга сабаб у бардошли, андишали, мулоҳазали, кечиримли ва мўъжизакордир. Шундай фазилатларга эга бўлган бечора халқ ҳар доим ҳар қандай кўргиликларга чидаган, кечирган, барча сурбетлик ва пасткашликларга бардош берган.

Шунчалик кўргиликлар етмаганидек, тўполонлардан фойдаланган муқобил кучлар насли насаби йўқ, бетайин Абдулмўмин Муҳсинбойнинг ўғли носфуруш мулла Исҳоқ деган кимсани хон деб эълон қилдилар. Бухорода истиқомат қилаётган хон авлоди Пўлотхон ўрнига Исҳоқ носфурушни Пўлотхон деб тахтга ўтказдилар. Ёқа ушлайдиган ҳангомалардан одамлар бехабар эдилар. Мусулмонқул Мулла Исҳоқни олиб Чустга етиб келади, қипчоқлар билан иттифоқ тузган қирғизлар сохта Пўлотхонни хурсандчилик билан кутиб олдилар, ҳеч нарсадан шубҳаланмай, тантанали равишда оқ наматда кўтариб хон деб эълон қилдилар. Қўзғолон янги куч олиб янада ривожланди, ўзаро бирлашган қирғиз ва қипчоқлар катта кучга айланиб Ўзган, Учқўрғон, Ўш, Сўзоқ ва Булоқбошини эгалладилар, ҳатто Қўқон сарбозлари ҳам қўзғолончилар томонига ўтиб кетди. Жиддий қаршиликка учрамаган қўзғолончилар кундан-кун ҳаддиларидан ошиб кўз кўриб қулоқ эшитмаган безориликларга қўл уришар, шаҳар, қишлоқларни вайрон қилиб ўт қўйишар, тартибсизликлар оммавий тус олиб борарди. Куни кеча зах ерда ўтириб носвой сотиб тирикчилик қилиб юрган оми одамни бугун юз минглаб одамларнинг тақдирини ҳал қиладиган катта лавозимга ўтириши, қулоқ эшитиб, кўз кўрмаган воқеа эди. Пўлотхон саноқли кунлар ичида худди олам уммонида сузаётган катта кеманинг дарғасига айланган, бош қўмондонга хос дадиллик билан жангга кирар, оёғи етиб борган жойда аёвсиз қирғинлар қилар, беайб кишиларни қатл қилдиришни хуш кўрар, айниқса хон авлодларидан ҳеч кимни аямас, аёлми, гўдакми раҳм қилмай сўйдирар эди. Унинг қилган шафқатсизликлари кишиларнинг дилига титроқ соларди. Кундан кун ёвузлиги ошиб халқ бошига кетма-кет қилган фалокатлари таърифга сиғмас, энди одамлар уни Заххоки Соний ёки жаллодлар жаллоди деб атардилар. Тасодифий парвоз тез қулайди деганларидек, халқнинг ғазабига ва нафратига учраган сохта Пўлотхон озгина фурсат ичида қулади. Ёрмозор деган жойда уни дорга осдилар. У ўлими олдидан ўзининг нақадар пасткаш ва қўрқоқ эканлигини кўрсатиб кетди. Ўша даврда ёзилган Ховоий-Умидийнинг ушбу сатрлари Пўлотхонни нақадар қаҳрли, нақадар разиллигидан дарак беради.