Хамидулла Абдуллаев - Мавлоно Завқий

– Илоҳо айтганингиз келсин. Ҳали замон келиб қолади, сизни жуда соғиниб юрган эди. Роса қувонади.

– Ундай бўлса кутаман.

– Худо хоҳласа бу болангиздан кўп нарса кўрасиз.

– Илоҳо айтганингиз бўлсин.

– Нимаси биландир бошқа болалардан ажралиб туради-да.

– Устозлари ҳам шундай дейишмоқда, жуда қобилиятли эмиш.

– Фикрлашлари худди катта одамлардек, гоҳо сўзингизга шеър айтиб жавоб беради. Бу боладан шоир чиқиши аниқ.

– Ўзи ҳам тинмай мутолаа қилади. Яхшиям шу овунчоғимиз бор, йўқса… – у енги билан нурсиз кўзларини артиб, йиғлаб юборди.

– Йиғламанг опажон, йиғламанг. Ҳар иш Худодан, балки барча орзу-ҳавасларингизни шу ўғлингиздан кўрарсиз.

– Айтганингиз келсин, поччангизни ҳам менга ўхшаб ичи тўкилиб адо бўлган.

– Ҳали қувончли кунлар ҳам келади опажон. Худо ўзи меҳрибон.

Поччаси Муҳаммад Солиҳнинг кириб келиши суҳбатни бўлиб юборди.

– Келганингизни одамлардан эшитиб, оёғимни қўлимга олиб келяпманда. Саломат бормисиз? – деди у сўрашиш учун қучоқ очиб.

– Худога минг қатла шукр, ўзингиз бардаммисиз?

– Зап келибсизда.

– Шу денг почча Убайдуллахонни оҳанграбоси борми, тез-тез кўргим келиб қолади.

– Жуда яхшида, биз ҳам сизни соғиниб қоламиз. Жиянингиз катта йигитча бўлиб қолган, ўқишлари ҳам аъло.

– Опамдан эшитиб жуда қувондим, умри узоқ бўлсин.

***

Ҳар бир фуқарода фидоийлик масъулияти бўлиши шарт, акс ҳолда у миллатнинг вакили эмас.

Вужудимизга чуқур қулоқ оссак, унинг қаърида шайтоннинг макони мавжудлигини сеза бошлаймиз. У билан мунозарага киришиш учун доноликни эгаллаш лозимлигини англаб борамиз, биз донолашган сари даставвал қудратли паҳлавоннамо шайтон аста-секин ожизланиб боради, баркамоллик даражасига кўтарила олсак, у мутлақо бизнинг қулимизга айланади, акс ҳолда биз унинг қули бўлиб умримизни ўтказамиз.

Ўрта Осиё хонликлари ўзларининг ички зиддиятларига кўмилиб ётганларига қарамай, ўзаро жанг қилишар, шундоқ ҳам ожизланиб қолган хонликлар чўкаётган тешик кема мисоли эди. Қўқон Бухоро билан, Бухоро Хива билан тинимсиз урушлар қилар эди. Ана шундай нодонликлар етмаганидек, мамлакат ичкарисида ҳар хил миллат ва элатлар бир-бирларининг гўштларини ейишга ташна бўлиб қипчоқ билан ўзбек, ўзбек билан қирғиз бир-бирларини савалашар эди. Барча қилинаётган нодонликлар мисоли буюртмадек, рус армиясининг бостириб келиши учун қулайликлар яратар эди. Ана шундай бир даврда бир неча асрлардан буён тайёргарлик кўрган рус империясининг жангчилари жанговар юришларни аллақачон бошлаб юборган. Европа давлатлари аро жангларда катта тажриба орттирган, замонавий қуроллар билан қуролланган рус аскарлари Тошкентни қамал қилишган, тошкентликлар ўз она шаҳарларини мардларча ҳимоя қилардилар, ёрдам кучи сўраб Қўқон, Бухоро хонликларига мурожаат қилган эдилар, ёрдам эса етиб келган эмас. Бир неча ҳафталик аёвсиз жангдан сўнг рус саркардалари энг қабиҳ, энг шафқатсиз усулни уятсизларча қўллай бошладилар. Қилич ва эскирган пилта милтиқдан бошқа қуроли бўлмаган оддий кишиларнинг жасурликларига қарши энг замонавий қуролларга ва ҳарбий санъатга эга бўлган ҳарбийларнинг қамал қилишдан ташқари шаҳарга оқиб кирадиган сувнинг йўлини тўсиб қўйиши таърифга сиғмайдиган золимлик эди. Тошкент аҳолиси бу қийинчиликка ҳам чидади, захирасидаги сувларни фақат гўдаклар ва беморлар учун сарфлаб ўзлари очлик ва чанқоқлик азобига чидаб, ширин жонларини аямай жанг қилардилар.

***

Маллахон тахтга ўрнашиб олгандан сўнг халққа берган ваъдаларини унутиб бутунлай тескари ишлар қилишга тушди, ўлпонларнинг турларини ўзгартирар, қаълаларни қайтариб олиш учун тинимсиз урушлар қилар, қийналиб кетган мазлум халқнинг ҳаёти янада оғирлашиб борар, натижада яна халқ эътирози, исён келтириб чиқарарди. Бунинг устига у ўта мутаассиб киши бўлиб, хилма-хил жазолар жорий қилган. Шароб ичган кишини таёқ билан савалатиб урдирар, намоз ўқимаган кишининг юзига қора суркаб эшакка тескари ўтиргизиб изза қилдирар, озгина эҳтиётсизлик қилган одамни сўйдириб юборар эди. Фитна уюштирган мухолифат ҳеч қандай қийинчиликсиз хон саройига бостириб киришиб Маллахонни ўша ернинг ўзида сўйиб юборишади.

Ўша даврда ёрқин юлдуз сифатида отилиб чиққан Алимқулалоҳида мавқега эга эди.

Қўқон хонларининг авлодидан бўлган Содиқбек, Хожибек ва Шоҳруҳларни хон тахтига даъвогарлик қилганлари учун мамлакатни бундай нозик даврларда бошқаришга зарарлари тегади деб, уларга тахтни ваъда қилиб Ўш шаҳрига алдаб чақиришади ва Алимқулнинг буйруғига биноан яширинча сўйиб юборишади. 1863 йилда Маллахоннинг ўғли Шоҳмуродни хон деб эълон қилишади. Бир йилгина хонлик лавозимида ўтирган Шоҳмуродхонни ҳам ўлдириб юборишади. Ҳеч қандай қаршиликсиз бўшаб қолган тахтга яна Худоёрхон ўтирди.

***

Алимқул Ватан осмонида пайдо бўлган ёрқин юлдуздек эди, омад ҳам ёпирилиб кела бошлади. У Туркия султонига мурожаат қилиб, ўз аскарларини 60 та замбарак ва милтиқлар билан қуроллантирди. Иқон атрофидаги бир неча жангларда ҳарбий ҳийла ишлатиб русларни бир неча марта енга олди. Унинг ғалабалари русларни чўчитиб юборди, беҳисоб жасур йигитларни очиқ майдонда енга олмасликларини билган ғанимлар ҳийла ишлатиш йўлларини қидира бошладилар. Бу йўлдаги энг қулай ва осон йўл жосуслар ёллаш, миш-мишлар тарқатиш, содда одамларни алдаш йўли билан ўз томонларига оғдириб олиш эди.

26 Аҳиллик бор жойда нафақат душман, ҳатто шайтон ҳам бош тиқа олмайди, дейишади. Аҳиллик йўқолган жой харобазорга айланиб душманга ем бўлиши аниқ. Айни чоғда мамлакатда аҳиллик йўқолиб, бир мақсад йўлида бирлашиш ўрнига тожу тахт талашишлар, ҳар бир воқеадан ўз манфаати йўлида фойдаланиш каби иллатлар ривожланиб борар, бу душман учун айни муддао эди. Бундай ожизликдан усталик билан фойдаланиш натижасида Алимқулнинг кучи қирқила бошлади. Кўпгина одамлар гуруҳ-гуруҳ бўлиб душман томонга ўтиб кетарди. Алимқул бу кўргиликни қаттиққўллик билан тўхтатиш чорасини кўра бошлади, оғиб кетганларни ушлаб ўлимга ҳукм қилар, баъзиларини замбаракнинг оғзига боғлаб отишар, қилич билан чопиб ташлашар, бу чоралар эса акс таъсир кўрсатар, аламзадалар сафи ортиб душман томонга ўтиб кетишарди.

***

Ёш бўлишига қарамай Убайдулла оиланинг иқтисодий носозлигини ҳис қилар, шунинг учун мутоаладан бўшаган вақтларини отасига қарашиш билан ўтказар эди. Ўқиш ва амалий ишни бирга олиб бориш ўзининг натижаларини бера бошлади. У аста-секин анчагина пухта шеърлар ёза бошлади, отасининг ҳунари маҳсидўзликни ҳам ўзлаштириб олди. Кучдан қола бошлаган отаси учун бу қувонарли воқеа бўлиб, айниқса ота-боланинг ёнма-ён ўтириб меҳнат қилишлари, жуда ёқимли суҳбатлари эса ундан ҳам қизиқарли ўтар эди. Отасининг илми йўқлиги учун ўғлига кўпроқ савол берар, шоирларнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида қизиқар, худди шогирднинг устозига қилгандек муносабатда бўларди. Убайдулланинг жавоблари аниқ ва ишончли эканлиги билан ҳайратланарли эди.