Владимир Степан - Няўлоўнае

А можа, дарма не веру?...

Лёс і рыба

Ведаю шмат рыбакоў, ведаю і браканьераў.

Сашка, па мянушцы Карась, жыў праз вуліцу. Жыў з жонкай Мальвінай і сынам Віцькам. Карась здабываў рыбу па-рознаму. Гэта ён, калі ў нейкай сварцы яму нагадалі, што па яго віне загінула ў малой рэчцы дзіцянё, сказаў, задраўшы ў неба ссівелую калматую бараду: «А што? Пажыў малец трохі — хопіць!» Сказаў і зарагатаў. Ведалі вяскоўцы, што цягнуў Карась ад сваёй лазні да малой рэчкі драты. Ведалі, што біў рыбу токам, але доказаў следчыя не знайшлі, Сашку не пасадзілі.

Потым, гадоў праз восем, ці дзевяць, ягонаму сыну Віцьку ў суседняй вёсцы адбілі нутро. Віцька памёр на аперацыйным стале, у раённай бальніцы. І жонка Мальвіна праз год раптоўна памерла, сэрца парвалася. Так пра няшчасную вяскоўцы казалі. А Карась жыў. На рыбу не хадзіў, бо на руках пальцы пазакручваліся і не разгіналіся. Памёр ён пазалетась, у доме для састарэлых. Два гады праляжаў спаралізаваны.

Васіль, па мянушцы Будулай, з вудай на рыбу не хадзіў. Ток і сеткі былі асноўным рыштункам. Аднойчы я прыехаў на невялікае возера, за лясной вёскай, у якой жыло дзве сям’і. У берагах плавала здохлая рыба. Такой колькасці я ніколі не бачыў. Можа, праз тыдзень Васіль пахваліўся, што на тым возеры былі такія шчупакі, што ён ніколі не думаў, як бярвёны.

Будулая шмат разоў лавілі з сеткамі, але адпускалі. Нарэшце пасадзілі на тры гады. Мне здаецца, што за тыя тры гады рыбы ў рэчцы і азёрах паболела. Васіль згарэў у сваёй хаце, якую яму далі пасля турмы. І ніхто яго не пашкадаваў.

Можа, гэта мне здаецца, а можа, так супала, але браканьеры, якіх ведаў, паміралі і гінулі цяжка, лютай і пакутлівай смерцю.

Як не паверыць у казкі пра чароўную рыбу?

Срэбная лыжка

Спачатку пра срэбную лыжку і яе гаспадара пачуў ад вясковых рыбакоў, а потым і пабачыў.

Мужчына гадоў шасцідзесяці прыязджаў да возера на чорным матацыкле з люлькай. Падрульваў да самага берага і нетаропка злазіў. Здымаў белы шлем, акуляры, надзяваў кепку. Даставаў з люлькі чорную гумовую лодку. Разварочваў яе і чорным аўтамабільным насосам надзімаў. Потым падцягваў да вады. Лодка старая, лапленая. Мацаваў вёслы. Пераносіў у лодку руды заплечнік і дзюралевы спінінг з вялікай катушкай. Клаў упоперак лодкі дошку і адплываў. На вадзе на патрэбным месцы выцягваў з кішэні насоўку, у якой была загорнута блешня, няспешна і акуратна прывязваў яе да тоўстай жылкі. Блешня тая была зроблена з сапраўднай срэбнай лыжкі. З вялікай, якой суп ядуць. Блешня тая была не яркая, цьмяная, з чарнатой і жаўцізной. Мела яна сакрэт. Шмат хто яе бачыў, у руках трымаў, разглядаў-вывучаў. Некаторыя спрабавалі зрабіць такую ж, са срэбных і мельхіёравых лыжак. Рабілі. Здавалася, што можа быць прасцей, адрэж у лыжкі тое, чым суп з талеркі зачэрпваюць, напілкам край зараўняй, прабі дзве дзіркі, адну насупраць другой. Прымацуй у шырокай частцы кручок-трайнік, а там дзе вузейшая, то колца з карабінчыкам, і лаві сабе шчупакоў. Так і рабілі, але марна. Не хапалі тыя блешні шчупакі, не хапалі.

А дзядзька на чорным матацыкле заўсёды быў з рыбай. Полацкія, віцебскія, мінскія рыбакі прапаноўвалі за тую самаробную блешню грошы, скры­ню гарэлкі, дзве скрыні, лодку новую зялёную, але блешня не прадавалася, радавала адно гаспадара. Бывалі выпадкі, што дзесяць рыбакоў на возеры спінінгамі размахваюць, а рыба толькі ў аднога, зразумела ў каго. Паловіць, блешню здыме, пакладзе ў насоўку і ў кішэнь, гузік зашпіліць.

І я таму дзядзьку колькі гадоў зайздросціў. Марыў пра яго срэбную блеш­ню, ад якой шчупакі вар’яцеюць. Але гаспадар тую незвычайную блешню адарваў, страціў, пакінуў у возеры. Ён сядзеў у лодцы і сцябаў сваім жалезным спінінгам ваду, сек, лаяўся, плакаў.

Некаторыя рыбакі радаваліся яго бядзе, а я не радаваўся. У той дзень я злавіў чатырох шчупакоў, адзін — вялізны, ледзь выцягнуў. Большыя шчупакі мне на тым возеры ніколі не трапляліся.

Чужая вада

Чатыры летніх месяцы я пражыў у Карэліі, на баразе вялізнага, берагоў не відаць, Анежскага возера. Вядома, лавіў рыбу. Аднойчы на пяць дзён трапілі на Ямб-возера. Краявіды зусім бязлюдныя, дзікія. Белыя ночы, цішыня, выспы на цьмянай, як срэбра, вадзе, вялізныя светлыя камяні, крывыя, нізкія, цёмныя сосны. На далёкіх берагах маўклівыя, кінутыя гаспадарамі высокія паўночныя дамы. Часам не разумееш, дзе пачынаецца неба, дзе заканчваецца вада. Рыбы ў тым далёкім возеры шмат. Той выпадак, калі яна ловіцца амаль на голы кручок. Вялізныя акуні, плоткі, ляшчы.

Мы заплылі на выспу і пражылі на ёй чатыры дні. Цяжка, бо мяжа паміж ноччу і днём няпэўная, размытая. Глядзіш на гадзіннік і не разумееш, ці дзе­сяць раніцы, ці яшчэ дзесяць вечара. Ранне, вечар, ноч такія падобныя, што пачынаеш блытацца, губляцца ў часе і ў бясконцасці вады і неба.

Дзіўна, але мне Карэлія не сніцца. Не дамы на нізкіх берагах, ні Анега, ні Ямб-возера. А вось маленькая рэчка Вушачка сніцца. Зімовая, ранішняя, вясновая, калі ўсё вакол рудое і шызае, як попелам прыцярушанае, калі яшчэ няма зеляніны нават на вербах, калі вада сіняя-сіняя і хуткая, ці калі сыпле летні дождж, важкія кроплі разбіваюцца аб ваду. Маленькая рэчка, не параўнаць з Анегай, а сніцца, хвалюе, кліча.

Сон пачынаецца так. Набіраю ў далоні ваду. П’ю. Іду па беразе па толькі мне бачнай сцежцы і прападаю ў ранішнім тумане.

Бакеншчык

Мой стрыечны дзед Кірыла працаваў бакеншчыкам. Запальваў у бакенах ліхтары, каб светлыя параходы-прыгажуны, буркатлівыя буксіры і чорныя нізкія баржы маглі плыць па рацэ Сож ноччу. Пальцы мезенцы ў бакеншчыка былі, як мае вялікія, бо штодня ён плаваў па рацэ на доўгай чорнай лодцы, гнаў яе цяжкімі вёсламі. Ноччу на рацэ, а ўдзень дома.

Гэта ён — стрыечны дзед, аднойчы закінуў сетку на «маё шчасце» і выцягнуў рыбу. Столькі, што я дзесяцігадовы, ледзь дамоў у кашы прынёс. Гэта ён дазволіў мне плаваць па рацэ на сапраўдным чоўне, выдзеўбаным з камля старой асіны. Човен той хісткі і хуткі, завецца — «душагубка». Дзед Кірыла хаваўся за баржай і глядзеў, як я плыву, каб калі што якое, то дапамагчы. Але я плыў. Баяўся, але плыў.

Некалькі разоў плаваў з дзедам-бакеншчыкам на яго работу. Баба Куліна прымушала мяне тады цёпла апранацца, давала бутэльку малака, яйкі, сала, хлеб і цыбулю. Дзед Кірыла, як сапраўдны марак, не казаў, што «паплывём», а казаў — «пойдзем».

Сож пад Лоевам шырокі і моцны. Бакеншчык веславаў, а я сядзеў задаволены і трымаў то адну, то другую руку ў пругкай і цёплай вадзе. Мы пазапальвалі ліхтары — упрыгожылі раку і прыплылі на бераг, каб дачакацца світання, а потым усе ліхтары патушыць. Расклалі цяпельца, павячэралі. Я доўга глядзеў на начны Сож. На бакены, на неба, слухаў, як плёхаецца рыба, чуў галасы мужчын на баржах. Што везлі тыя доўгія баржы, не разгледзеў. Памятаю, што на адной грала музыка. Баржа павольна плыла ўніз па рацэ. Дзед Кірыла спаў на сене, а я сядзеў і глядзеў на раку.