Кузьма Черный - Пошукi будучынi (на белорусском языке)

- Дзiва што падам! Адразу! Мне здаецца, што лепшага месца i на свеце няма, як тут. От жа мясцiна! А цiхата якая! Будзеш сабе жыць...

Колькi было таго клопату з той заявай! Можна сказаць з упэўненасцю, што ён у тысячу разоў лепш бы згадзiўся адзiн, сваiмi рукамi, паставiць вялiкi дом, як падаваць тую заяву. Ён раiўся з незнаёмымi людзьмi (знаёмых тут у яго не было). Некалькi разоў тую заяву яму прачытвалi, а ён слухаў i меркаваў - а цi ўсё хаця ўпiсана, што трэба. I вось нарэшце яму сказалi, каб ён сам сабе выбраў месца, з якога каб узяць сабе кавалак зямлi. Тут таксама без клопату не абышлося. Жартачкi? Гэта ж мо не парсюка прадаць або купiць! Гэта ж зямля! На ёй жа калi i не век векаваць, дык доўгiмi гадамi жыць! Ён пайшоў па людзях распытваць, дзе тут што i як расце. Дзе родзiць жыта, а дзе ячмень, а дзе бульба. I так выбраў сабе месца. Але тут гладкасцi адразу не было. Зямлi надзялялi на душы. А сям'i ў яго i было, што ён сам, адзiн. Ён бажыўся i кляўся, што ў яго ёсць жонка i двое дзяцей - сын i дачка, i нават казаў, што жонка завецца Ўльяна, сын Тамаш, а дачка Лiзавета, але яму на гэта адказвалi:

- То дзе ж яны? Ты ж адзiн.

- Мала што адзiн! Яны сюды явяцца да мяне! Яны мяне знойдуць!

Апошнiмi словамi ён якраз i прагаварыўся. Выходзiла, што каб прыйшла да яго сям'я, то яшчэ трэба, каб яна знайшла яго, значыцца, нi жонка, нi дзецi не ведаюць, дзе ён. А гэта не так сабе. Нешта ў гэтага чалавека ёсць такое, што ён адразу не выказвае.

- Дык як жа табе даваць зямлю на чатыры душы, калi ты адзiн i нават сказаць не хочаш, дзе твая сям'я i чаму яна не з табою разам. Можа, хiба ты што дрэннае зрабiў, ды казаць не хочаш?

Рад-няволя, а трэба было або сказаць праўду, або што добрае выдумаць. Але выдумляць не хацелася, i цяжка было, каб гладка ўсё iшлося. "А чаго ж мне праўды баяцца, ды яшчэ i добрае". - Так думаў ён, i пакуль яму вымяралi i рэзалi зямлю на чатыры душы, разоў з дзесяць расказаў сваю гiсторыю. I раптам ён стаў цiкавым чалавекам усiм тутэйшым людзям. Вось гэтая гiсторыя, як яе чулi i як ведалi ўсе.

Сымон Ракуцька быў родам з Дзiсненшчыны i астаўся адзiн без блiзкiх i родных з той прычыны, што ў тысяча дзевяцьсот пятнаццатым годзе, калi абозы i натоўпы выгнанцаў плылi з захаду на ўсход, той натоўп, у якiм ён iшоў з бацькам i з дзвюма сёстрамi, на самым выхадзе з роднага сяла трапiў пад абстрэл дальнабойных нямецкiх батарэй. Людзi бягом вярнулiся назад, пакiнуўшы на дарозе забiтых. Дарога на ўсход была адрэзана. Цяпер ужо кожны сам сабою, як мог, браўся на ўсход i кiраваўся сам. Сымон Ракуцька пакiнуў на дарозе забiтага бацьку i сястру, а сам, з другою сястрою, ледзьве паспеўшы пахаваць сваiх нябожчыкаў, вярнуўся да свае хаты. Але што ён там убачыў? Хаты не было. Палавiна сяла выгарала, а зямля дрыжэла ад кананады. Ён i сястра адразу рушылi як найдалей адсюль. Яшчэ раз яны паспрабавалi выбiцца на дарогу, але там ужо акопвалiся немцы. Яны пайшлi куды вочы глядзяць, абы дзе цiшэй i зацiшней. Цэлую ноч яны iшлi, i iм здавалася, што гэта ўсё на ўсход. А ў першую ранiцу яны апынулiся на краi нейкага ляска, дзе трухлявая хацiна адна-адзiнюткая стаяла з забiтымi дошкамi вокнамi i дзвярыма. Усё было так спустошана, што - хто не ўбачыў бы, што гаспадары рушылi на выгнанне, тым больш, што паблiзу валялiся салдацкiя рэчы. Тут ужо адбыўся вайсковы рух. Але тут цяпер так было цiха i мiрна, нiякае знадворнае ўтрапенне не мучыла чалавечай душы, а гром вайны чуўся, хоць ужо i зводдалеку, але i на ўсходзе, i на поўднi, што страх было нават падумаць не пабыць тут хоць дзень. Не закiдаючы думкамi далёка наперад, абое яны ўвайшлi ў хату i знайшлi там цiхi спачын. I дзень прайшоў, i ноч, пасля зноў пачаўся дзень, а яны ўсё былi тут. Ужо i восень як мае быць усталёўвацца пачынала. Ужо i вайна спынiлася недзе тут, ужо i расейскiя салдаты пачалi заходзiць сюды. Брат i сястра знайшлi пры хаце пусты пограб i да самых маразоў запасiлi сабе на зiму бульбу з залеснага поля. Сымону Ракуцьку было тады год можа васемнаццаць. Першы пух на барадзе i губе ўжо здорава высядаў у яго. Баявыя сутычкi вялiкiх i невялiкiх груп адбывацца пачалi ўжо часта. Але месца ўжо тут стала наседжаным. Ракуцька хадзiў босы, аж пакуль зямля не прыпякла яму холадам ногi. Тады ён пачаў мудраваць, як бы гэта абуцца. Ён дапаў да думкi пашукаць сабе ботаў там, дзе яны нiкому не патрэбны. З ботамi ён iшоў з месца нядаўняга бою i натрапiўся па дарозе на Палiводскага, якi ў яго i вярнуўся да жыцця i здароўя i пражыў на яго галетнiцкiм хлебе больш як год, спачатку лечачыся, а пасля чакаючы - а цi не задушаць царскiя генералы рэвалюцыю i цi не можна будзе тады зноў стаць графам i ўласнiкам маёнткаў. Яго гаспадар Сымон Ракуцька здорава-такi яму апрацiвеў сваёю хатняю гаворкаю заўсёды аб хлебе i вопратцы. Графа брала на ванiты ад гэтага Ракуцькавага мужыцтва. Што ж да далейшага, то да пэўнай верагоднасцi тут дайсцi цяжка. Як казаў сам Ракуцька, пасля таго, калi Палiводскi наставiў на яго пiсталет, ён пачаў выганяць Палiводскага з хаты. Палiводскi зноў наставiў пiсталет i выстралiў, але прамахнуўся, бо калацiўся ад злосцi i гневу. I зноў пачаў цэлiцца ў Ракуцьку. Тым часам Ракуцька, бачачы, што справа дрэнь, хапiў замашны кiй i пагнаўся за Палiводскiм, якi бег i страляў не цэлячыся. Перапалоханы Ракуцька бег за iм i крычаў:

- Кiнь зброю, а то кiем смальну!

Палiводскi зброi не кiнуў, а ўскочыў на худую кабылу, што без патрэбы стаяла пад Ракуцькавымi вокнамi, i паiмчаўся на ёй у дарогу. Гэтая кабыла была ранена на вайне ў нагу. Ракуцька вылечыў яе i ўжо асвойтваць пачынаў пры сваёй немудрашчай рабоце.

- Куды кабылу пагнаў!? - крыкнуў ён наўздагон Палiводскаму, але таго ўжо i не вiдаць было. А тым часам стары карчмар Шымха, расказваючы Няваду аб гэтым здарэннi са слоў самога Палiводскага, нi пра якую кабылу не ўспамiнаў. Вядома, тут, напэўна, было так, што афiцэр польскага пагранiчнага войска граф Палiводскi сумысля не гаварыў нiкому, што ён у нейкага Ракуцькi ўкраў худую кабылу. Як бы там нi было, Сымон Ракуцька ўзяў сабе панскай зямлi i з панскага лесу паставiў новую хату, побач з той старой. Ён ужо жыў у новай хаце, ужо абгарадзiўся, абсталяваўся, абараўся i абсеяўся, як раптам вярнулася з уцякацтва гаспадыня той старой хаты. Яна была адна. Чалавека свайго i дваiх малых дзяцей яна страцiла яшчэ ў першым годзе выгнанства. Муж не вярнуўся з вайны, а дзецi памерлi. Гора яе душы пачало залечвацца часам, i асаблiва тады, калi яна пасля такога доўгага бяздомнага бадзяння дапала да роднага кутка. Ёй яшчэ не было i трыццацi год. Родны кут быў ужо крыху з'iначан: побач ужо стаяла невядомая новая хата, каля якое i ў якой усё было ў вялiкiм парадку. Нават чыста вымытая старызна была вельмi акуратна развешана на плоце. Вiдаць, тут шанавалi сваю дамоўку. Вядома, на некалькi год маладзейшаму за яе Сымону Ракуцьку яна, можа, i не была парай. Але там была адзiнота, к таму ж маладыя гады, штодзённыя сустрэчы каля дома i праца разам, i жыццё на воку адзiн у аднаго. Маладая i адзiнокая жанчына неўзабаве перайшла ў новую хату нязнанага раней маладога суседа, якi, здавалася, бесперапынна пiў вялiкую асалоду даводзiць да дасканаласцi сваю новую дамоўку. Ашчаслiўленая такiм паваротам свайго лёсу, жанчына вельмi часта чула ад свайго мужа: "Цяпер рэвалюцыя, а не тое, што раней, калi дзе б нi глянуў, усюды не чалавечую, а панскую зямлю бачыш". Вельмi хутка ён будаваў сваю сялiбу. Цяпер ужо льга павальней. Год за годам - i ўсё дойдзе да дасканаласцi. Ён думаў: "Пойдуць дзецi. Iм трэба прыгатаваць жыццё. Няхай у iх будзе людская аселасць, каб не бадзялiся па свеце, не маючы прытулку. У iх будучыня будзе не такая, як у мяне i майго бацькi... Не можа быць, каб зноў войны i згiненне. Пагiбелi больш не будзе". У гэтых сваiх думках ён яшчэ больш укаранiўся, калi ў яго нарадзiўся сын. Сына ён назваў Тамашом i яшчэ больш пачаў старацца. Дзiўна было, што ён, такi малады, больш думае аб будучынi дзяцей, чым аб сваiм жыццi. Празмерная сталасць нашых год! Скажу прасцей: ад год той, першай за нашу памяць вайны з немцамi i да дзён нашых, сённяшнiх, калi ўжо вырысоўваецца як бы канец i Вялiкай Айчыннай вайне, за ўсю гэтую жорсткую эпоху, на мiльёнах дзiцячых iлбоў мы бачылi i бачым маршчыну старасцi. Калi Ракуцькаў Тамаш пачынаў вучыцца хадзiць, у самым разгары была польская вайна. Яна ўжо канчалася, як у Ракуцькi нарадзiлася дачка. Толькi што яе ахрысцiлi i назвалi Лiзаветай, як па ўсiх, хто за гады рэвалюцыi ў тых мясцовасцях забудаваўся на панскай зямлi i панскiм лесам, прайшла трывога: тут ужо "больш няма рэвалюцыi, гэтая зямля падпала пад Польшчу, i паны варочаюцца назад". Ракуцька ацiх. Калi трэба было дзе загнаць загваздку цi прыбiць дошку - так i аставалася. Гэтак ён лiпеў як да часу, i ў яго жыццi вялiкiх змен не адбывалася. Ужо гранiца памiж Польшчай i СССР цвёрда вызначылася, i паабапал яе ўжо стала варта дзвюх дзяржаў. Ужо i малы Тамаш шпарка бегаў, трымаючыся за матчыну спаднiцу. А Лiзавету пакiнулi ўжо спавiваць. Пан жа не прыязджаў. Ужо думалася, што, можа, так i абыдзецца i нiхто не зачэпiць злой рукой таго, што Ракуцька нарыхтаваў на будучыню сваiм дзецям. Тым часам жонка сказала яму, што будзе яшчэ i трэцяе дзiця. З горкай трывогай ён падумаў аб невядомасцi той будучынi, якая раней ужо здавалася яму зусiм яснай. У тыя якраз часы i з'явiўся перад Ракуцькам Палiводскi, але ўжо не так, як першы раз, з акрываўленым бокам i з пакутнай просьбай у няшчасных вачах. А ва ўсiм бляску афiцэра польскага войска ўсходняй гранiцы. Ён явiўся не з ранейшым няшчасцем, а з цяперашняй сiлай. Ракуцька адразу пазнаў яго i ўныў душой. А той адразу i пачаў тое, дзеля чаго i явiўся сюды.