Кузьма Черный - Пошукi будучынi (на белорусском языке)

- Вы падарожная, што клунак каля вашых ног ляжыць?

- Падарожная.

- А здалёку?

- Здалёку. Цягнiком ехала. А гэта iду. Мне тут трэба дапiльнаваць брата.

- А дзе ж твой брат?

- Мой брат у польскiм войску быў, а што з iм цяпер - невядома. Калi ён, можа, у палоне на савецкай старане - то на гэта ўся надзея. Бо з гэтага палону радавых салдатаў пускаюць, i яны многiя папрыязджалi i папрыходзiлi ўжо. Вось i я яго сюды чакаць прыехала.

- Як жа гэта сюды чакаць?

- Тут стаiць наша хата, у якой мы выраслi. З гэтае хаты ён i ў войска пайшоў, яшчэ гады за два да вайны, а можа, i больш. Хата наша такая старая, што ў ёй ужо апошнiм годам жыць нельга было. Аставалася толькi я з маткай. Мы пакiнулi гэтую хату i пераехалi туды, далёка, адкуль я цяпер сюды прыехала. Там я i матка знайшлi працу ў панскiм маёнтку. Мы напiсалi брату, што ўжо не жывём тут. Пiсьмо тое яшчэ, напэўна, не дайшло да яго, як пачалася вайна з немцамi. Цяпер ён можа сюды прыехаць i не ведацьме, дзе мы i дзе знайсцi нас. Калi ж яго яшчэ няма дзе-небудзь тут, то я ў суседзяў пакiну яму наш адрас.

Яна змоўкла i паглядзела на яго, быццам думала, цi варта было гэтаму незнаёмаму даверыць сваю душу.

- А калi вам прыйдзецца тут начаваць, дык дзе, калi ваша хата такая дрэнная?

- У суседа. Мы з iм добра жылi.

Яна, гэтая адкрытая душа, шпарка пайшла, а ён назiркам, як баючыся, рушыў за ёю зводдалеку. Чуб хвойнага лесу быў перад iмi. Унь дзве хаты. Адна ледзьве лiпiць яшчэ, i страха на ёй упала. Ужо без вокан яна. Побач яе здаровая, вялiкая хата з смольнага кругляка. У яе адразу i пайшла дзяўчына. Ён жа, калоцячыся разам са сваiм сэрцам, спынiўся перад старой хатай i зводдалеку бачыў, што ў ёй сцены патрухлелi i пагнiлi, i стаяць мокрыя i цвiлыя. Ён бачыў праз аконную дзiру нават тыя цвiкi, якiя калiсьцi ўбiваў у сцены. А гэтая, новая, здаровая, з кругляка хата, куды пайшла дзяўчына! Ён жа ведае хто гэта, толькi сам сабе баiцца прызнацца. Гэта яго хата! Гэта ён яе ставiў. I гэта з яе яго выгналi. А гэтая старая! Унь тое месца, дзе ляжаў Палiводскi. Там тады стаяў ложак. З гэтай хаты ён i сястру яшчэ замуж аддаваў. I адзiн жыў у ёй. Ён стаяў i душыўся мiнулым, якое адарвалася ад яго з часткаю душы i нават вялiкi доктар - час - не загаiў гэтую рану ў душы. Ён ужо ведаў, як назваць тое, што лягло на яго жыццё. Але ён маўчаў i стаяў. "Дык яны тут жылi аж пакуль ужо нельга было! Цi даходзiлi сюды яго пiсьмы? Тады, калi ён жыў у новых прасторных сценах, гэтая трухлiна гатова была ўпасцi на iх. Можа ён вельмi мала стараўся, каб выратаваць iх адгэтуль! А цi не вiнават ён перад худзенькiм хлопчыкам Тамашом i перад маткаю сваiх дзяцей, i перад Лiзаветаю?!" Голас пратэсту перад самiм сабою ўзняў ён у сабе: "Не! Я iшоў у гром i невядомасць!" "Але ж я жыў гэтулькi год у мiлай мне працы, i жыццё гэтае само па сабе льга назваць шчасцем, каб не смутак мой. А цi хоць раз падумаў я, каб iсцi сюды да iх i ратаваць iх?" Раптам у яго пахаладзела ў вушах: "Чаму ж я не запытаў у гэтай дзяўчыны - а цi хоць адно пiсьмо прыйшло было да iх ад iх бацькi?" "Але я яшчэ ўбачу яе, да вечара я дапiльную яе тут, а заўтра зранку пайду гаварыць з ёю". Адразу цяпер ён не мог iсцi ў сваю, новую, некалi пастаўленую iм хату, ён баяўся свайго смутку. Да вечара ён праседзеў пад iгрушаю на лаўцы, у двары старой хаты, i пiльнаваў яе. Але яна з новай хаты не выходзiла. Як пачало змяркацца, ён увайшоў у старую хату i лёг на голы тапчан. Парыў ветру ўвагнаў у хату на яго праз аконную дзiру вiхор жоўтага лiсця з iгрушы. Ён накрыў галаву торбаю ад хлеба, стараючыся заснуць. Цiшынi не было! Нешта шастала па сценах i патрэсквала ў столi. А пасля яму здалося, што нешта шарганулася аб яго. Ён падняўся i стаў з шчаслiвай думкай: "Не канешне мучыць сябе ляжбой, можна стаяць i сядзець". Свяцiў месяц. Ноч была глыбокая. Праз дзiркi i шчылiны ў сценах лiлося ў гэтую гнiлую пустэльню месячнае святло, а па сценах нешта невядомае ўсё шастала. "Каб хоць хутчэй дзень". З нейкай надзеяй ён выйшаў на двор i зноў сеў на лаўку пад iгрушаю. За ноч з яе апала ўжо апошняе лiсцё. Месяц быў якраз у яе чорным голлi. А да дня яшчэ было вельмi далёка. Ён цясней зашпiлiўся ў сваёй суконнай жакетцы i лёг на лаўку. Холад не даў яму спаць. З поля цягло роўным шумам. Узняўся вецер. Месяц стаяў нiзка. Сымон Ракуцька спаць не хацеў. Седзячы на лаўцы, прычакаў ён дня i больш у старую хату не заходзiў. Як адважыўшыся на вялiкi подзвiг, ён закiнуў сваю торбу за плечы i пайшоў у суседнюю хату. Там яна была адна, сядзела за сталом i пiсала. Як прыгавораны да кары, ён стаў у парозе i сказаў:

- Добры дзень у хату. - Ён нават i не чуў, што яна адказала яму. Ён не мог адарваць вачэй ад акеннай шуфляды. Калi ён устаўляў яе, быў такi самы хмурны дзень позняй восенi.

- Гэта я з вамi ўчора гаварыў на дарозе, калi вы сядзелi на каменi.

- Я пазнала вас.

- Ну што, няма брата?

- Няма. Я пакiну яму тут гэтае пiсьмо. Чакаць яго - мне няма як.

- Што вы яму пiшаце?

- Вам хочацца ведаць?

Нават i без здзiўлення яна глядзела на яго, i вочы яе былi такiя добрыя, i здавалася, яна абяцае праз iх шчырасць усяму свету.

- Пачытайце мне, што вы яму напiсалi.

Яна нават не здзiвiлася: што гэта за дзiва такое з гэтым чалавекам.

- Калi вам хочацца, я прачытаю. Але я дапiшу раней.

Ён сеў на лаву i чакаў, пакуль яна скончыць пiсаць. Сочачы за кожным яе рухам, ён час ад часу падаваў голас:

- А цi ведаеце вы, што гэта ваш бацька ставiў гэтую хату?

Не адрываючыся ад пiсьма, яна адказала: - Ведаю. Мацi мне расказвала ўсё.

- Дык вы пра свайго бацьку ведаеце?

- А як жа! Але нашто вам усё гэта? Хто вы такi?

- Як нашто! Бо вашага бацьку я ведаў так, як ён сам сябе ведаў.

- Мой бацька быў слаўны чалавек, з душой i сэрцам. У яго былi залатыя рукi i разумная галава. I добрае сэрца.

- А дзе ваш бацька цяпер?

- Мы заўсёды ведалi, дзе ён.

- Як жа вы ведалi?

- Ужо вельмi даўно ад яго прыйшло было пiсьмо з яго адрасам.

Ён адчуваў, як сэрца распiрае яму грудзi, але ён не мог так пайсцi адразу. Ён хацеў усё высветлiць.

- А пра графа Палiводскага вы што-небудзь чулi?

- Мой бацька выратаваў яго ад смерцi... Я яго сама бачыла.

- Палiводскага? Як? Калi?

- Незадоўга да вайны. Ён сам быў у нас, калi жылi ў старой хаце.

- Ён вам якое-небудзь зло зрабiў?

- Гэты стары гад два днi i адну ноч не выходзiў ад нас i мучыў нас дамаганнямi, каб мы аддалi яму нейкае золата, якое нiбыта наш бацька ўзяў у яго, калi паднiмаў раненага на дарозе. Ён прасiў, пасля крычаў, пасля рамянём пасадзiў маме крывавы знак цераз твар. Пасля сунуў мне ў рукi свой адрас, калi мы адумаемся i захочам аддаць яму яго дабро. Ён служыў на нямецкай гранiцы. Нарэшце ён казаў, каб аддалi хоць палову, а палова нам... Але мне трэба пiсьмо дапiсаць. - Яна пiсала, а ён стаў на ўвесь рост у парозе i душыўся смуткам, гледзячы на яе. Гэта яна. Нязнаны iм чалавек. Без яго яна вырасла. Ён нi разу не меў шчасця трымаць яе на руках i гаварыць з ёю малою i падоўгу глядзець на яе дзiцячую ўсмешку. Нехта злы i бязлiтасны ўкраў у яго яе маленства.