Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)

Гэтую маленькую i незвычайную працэсiю ў бязлюдным стэпе, якую вёў чалавек на пышна ўбраным вярблюдзе, замыкаў калёсны экскаватар "Беларусь". У яго кабiне ехалi Эдыльбай i Жумагалi. Чорны, як мурын, прыземiсты Жумагалi сядзеў за рулём. Звычайна ён кiраваў гэтай машынай пры розных работах на чыгуначных пуцях. На Баранлы-Буранным ён з'явiўся зусiм нядаўна, i цяжка яшчэ было сказаць, цi надоўга тут затрымаецца. Побач з iм, узвышаючыся на цэлую галаву, ехаў Доўгi Эдыльбай. Усю дарогу яны аб нечым размаўлялi.

Трэба дзякаваць начальнiку раз'езда Аспану. Ён аддаў на пахаванне ўсю тэхнiку, якая была на раз'ездзе. Правiльна разважаў малады начальнiк раз'езда - калi ехаць так далёка ды яшчэ ўручную капаць магiлу, то наўрад цi яны паспеюць вярнуцца да вечара, бо яму трэба капаць вельмi глыбокую i з бакавой нiшай, як гэта звычайна рабiлася ў мусульман.

Спачатку Бураннага Едыгея гэта прапанова крыху збянтэжыла. Ён нiколi нават не думаў, каб яму прыйшло ў галаву капаць магiлу не ўласнымi рукамi, а экскаватарам. У час гэтай размовы ён сядзеў перад Аспанам у глыбокiм одуме i з недаверам хмурыў лоб. Але Аспан усё ж неяк пераканаў старога.

- Едзiке, я вам добра раю. А каб вы не сумнявалiся, каб вас нiчога не трывожыла, пачнiце спачатку капаць уручную, ну, скажам, першыя лапаты. А пасля экскаватарам умiг. Грунт у саразеках сухi, што камень, самi ведаеце. Экскаватарам паглыбiце, колькi трэба, а пад канец зноў уручную возьмецеся, каб, як гаворыцца, да ладу давесцi. I час зберажэце, i зробiце ўсё як трэба.

I вось цяпер, чым далей яны падавалiся ў саразекi, ён усё больш прымаў параду Аспана як разумную i патрэбную. I нават здзiўляўся, як гэта ён сам не дайшоў сваiм розумам. Вядома, так яны i зробяць, дасць бог, дасягнуўшы Ана-Бейiта. Так i належыць - выберуць на могiлках зручнае месца, каб пакласцi нябожчыка галавой у бок вечнай Каабы, пачнуць рыдлем ды лапатамi, што вязуць з сабой у прычэпе, а калi крыху паглыбяцца - пусцяць экскаватар выбраць яму да дна, а нiшу збоку - казанак - i ложа закончаць уручную. Так яно будзе i хутчэй, i лепш.

З мэтай такой яны рухалiся ў гэты час па саразеках, то з'яўляючыся ланцужком на хiбку ўзгоркаў, то хаваючыся ў шырокiх лагах, то зноў ясна вырысоўваючыся на раўнiнах, - уперадзе Буранны Едыгей на вярблюдзе, за iм калёсны трактар з прычэпам, за прычэпам, як нейкi жук, вуглаваты i рукасты экскаватар "Беларусь" са скрэпам бульдозерным уперадзе i рабочым каўшом ззаду.

Азiраючыся апошнi раз на раз'езд, якога ўжо не было вiдаць, Едыгей, на сваё вялiкае здзiўленне, толькi цяпер заўважыў рыжага сабаку Жалбарса, якi дзелавiта трухаў збоку. Калi ж гэта ён паспеў прывязацца? Пры выездзе з Баранлы-Бураннага яго нiбыта не было. Каб ведаў, што ён выкiне такую штуку, прывязаў бы. Якi хiтры! Як прыкмецiць, што Едыгей на Каранары адпраўляецца некуды, дык абавязкова выбярэ момант, каб прымкнуць у спадарожнiкi. Вось i цяпер нiбы з-пад зямлi ўзнiк. Бог з iм, падумаў Едыгей. Гнаць яго назад было позна, ды i цi варта трацiць час з-за сабакi. Няхай сабе бяжыць. I, нiбы адгадаўшы думкi гаспадара, Жалбарс абагнаў трактар i прыстроiўся крыху ўперадзе i з боку Каранара. Едыгей паказаў яму пугу. Але той i вухам не павёў. Позна пагражаеш ужо, маўляў. Ды i чаму не дапускаць яго да такой справы. Грудасты, з калматай шыяй, з абрубленымi вушамi i разумным, спакойным паглядам, рыжы сабака Жалбарс па-свойму быў прыгожым i адметным.

Мiж тым розныя думкi наведвалi Едыгея на шляху на Ана-Бейiт. Паглядаючы, як сонца падымалася над гарызонтам, адмяраючы бег часу, успамiнаў ён усё пра тое ж, пра жыццё-быццё мiнулае. Успамiнаў тыя днi, калi яны з Казангапам былi маладымi i дужымi i, калi на тое, галоўнымi пастаяннымi рабочымi на раз'ездзе, iншыя не вельмi затрымлiвалiся на Баранлы-Буранным, як прыходзiлi, так i знiкалi. Iм з Казангапам часу не было перадыхнуць, таму што, хочаш не хочаш, даводзiлася, нi на што не зважаючы, рабiць на раз'ездзе ўсё, што было неабходна. Цяпер услых успамiнаць аб гэтым няёмка - маладыя смяюцца: старыя дурнi, жыццё сваё губiлi. А дзеля чаго? Так, сапраўды, дзеля чаго? Значыць, было дзеля чаго.

Аднойчы пры заносах двое сутак бiлiся не пакладаючы рук, чысцiлi пуцi ад снегу. На ноч паравоз падвялi з фарамi, каб асвятляць мясцовасць. А снег усё iдзе i вецер круцiць. З аднаго боку чысцiш, а з другога ўжо гурбу намяло. I холадна - не тое слова: твар, рукi папухлi. Залезеш у паравоз на пяць хвiлiн пагрэцца - i зноў за гэту гiблую саразекскую работу. I сам паравоз жа замяло ўжо вышэй колаў. Трое з прыехаўшых рабочых яшчэ да ночы збеглi. Ганiлi саразекскае жыццё на чым свет стаiць. Мы, кажуць, не арыштанты, у турмах i то даюць час выспацца. З тым i падалiся, а ранiцай, калi пайшлi цягнiкi, свiснулi на развiтанне:

- Эй, дураломы, хрэн вам у зубы!

Але не таму, што гэтыя залётныя малайцы аблаялi iх, а так здарылася, пабiлiся яны на тым заносе з Казангапам. Так, было гэта. Ноччу стала невыносна. Снег сыпаўся, вецер, як злы сабака, чапляўся. Няма куды падзецца ад ветру. Паравоз пару пускае, а ад гэтага толькi туман. I фары ледзь-ледзь цьму прасвечваюць. Калi тыя трое пайшлi, яны з Казангапам засталiся вывозiць снег вярблюджай валакушай. Пара вярблюдаў была запрэжана. Не iдуць, стварэннi, iм таксама холадна i мутарна ад гэтай крутаверцi. Снег на ўзбочынах па грудзi. Казангап цягнуў вярблюдаў за губы, каб яны iшлi за iм, а Едыгей на валакушы паганяў ззаду пугай. Так бiлiся яны да поўначы. А вярблюды потым упалi ў снег, хоць забi, зусiм выбiлiся з сiлы. Што рабiць? Давядзецца кiнуць усё, пакуль непагадзь сунiмецца. Стаялi яны каля паравоза, засланiўшыся ад ветру.

- Хопiць, Казаке, палезем у паравоз, а там паглядзiм, як надвор'е, прамовiў Едыгей, стукаючы адна аб другую зледзянелымi рукавiцамi.

- Надвор'е якое было, такое i будзе. А ўсё роўна наша работа - расчышчаць пуцi. Давай рыдлямi, не маем права стаяць.

- Ды што мы, не людзi?

- Нелюдзi - ваўкi ды рознае звяр'ё - па норах зараз пахавалiся.

- Ах ты гадзiна! - уз'юшыўся Едыгей. - Ды табе хоць здохнi, i ты сам тут здохнеш! - I сунуў яму кулаком у твар.

Ну i схапiлiся яны, паразбiвалi губы адзiн аднаму. Добра яшчэ, што выскачыў з паравоза качагар i ў час разбаранiў.

Вось такi ён быў, Казангап. Цяпер такiх не знойдзеш. Няма такiх Казангапаў. Апошняга вязуць хаваць. Засталося - засыпаць зямлёю, развiтацца i на тым амiн!

Думаючы пра гэта, Буранны Едыгей паўтараў сам сабе паўзабытыя малiтвы, каб выверыць словы па парадку, узнавiць дакладней у памяцi паслядоўнасць думак, звернутых да бога, бо толькi ён адзiн, невядомы i нябачны, мог прымiрыць у свядомасцi чалавечай непрымiрымасць пачатку i канца, жыцця i смерцi. Для таго, напэўна, i складалiся малiтвы. Да бога не дакрычышся, не спытаеш яго, для чаго, маўляў, ты так зрабiў, каб нараджацца i памiраць. Так i жыве чалавек з таго часу, як свет стаiць, - не згаджаючыся, прымiраецца. I малiтвы гэтыя нязменныя з тых дзён, i гаворыцца ў iх усё пра тое ж - каб дарэмна не наракаў, каб суцешыўся чалавек. Але словы гэтыя, выспеленыя тысячагоддзямi, нiбы злiткi золата, самародкi, апошнiя з апошнiх слоў, якiя павiнен сказаць жывы над мёртвым. Такi абрад.