Ян Борщевский - Драўляны Дзядок i кабета Iнсекта (на белорусском языке)

Ужо праз колькi дзён Драўляны Дзядок з купцом пераехалi ў вёску, што была за некалькi дзесяткаў вёрст ад Полацка, гаспадар унёс яго ў хату, з гонарам паказвае сваёй жонцы, тлумачачы ёй, што гэта бюст слаўнага грэцкага мудраца.

Яўхiмiя глянула на Дзядка скоса:

- Гэтае страшыдла драўлянае з барады i носа падобнае на цябе - цi варта было цягнуць яго з сабою.

Дарэмна муж пераконваў, што гэта вялiкi рарытэт, i ўжо нешчаслiвы Дзядок мусiў быць выкiнуты з дому i начаваць пад голым небам, але, на шчасце, прыйшоў сусед i прыяцель; ён супакоiў Яўхiмiю i давёў ёй, што гэты твар нiчога агiднага ў сабе не мае, можа быць, гэта бюст нейкага пустэльнiка або манаха, якi некалi жыў пабожна, а таму варты пэўнае павагi.

Яўхiмiя нарэшце згадзiлася пакiнуць у хаце гэтага Дзядка, аднак не раз плявала на яго, называючы страшыдлам, i заўсёды пазiрала гняўлiвым вокам. Гаспадар растлумачыў свайму прыяцелю, што гэта бюст славутага мысляра Сакрата, i яго памясцiлi на сцяне мiж двух вокнаў.

Уначы, калi ўсе спалi, i яшчэ не праспяваў певень, Яўхiмiя з крыкам усхоплiваецца з ложка, будзiць мужа, каб хутчэй запалiў агонь, бо той Драўляны Дзядок напалохаў яе i яна ўся дрыжыць з пярэпалаху; муж падхапiўся, здзiўлены гэтым выпадкам, i запалiў святло.

- Гэты драўляны дзед, - сказала Яўхiмiя, - усю ноч снiўся мне ў жахлiвых аблiччах, я ўцякала ад яго праз дзiкiя лясы i багну, а ён гнаўся за мною з паходняю i хацеў мяне скiнуць у нейкую вогненную прорву; калi абудзiлася ад гэтага сну, дрыжучы ад страху, убачыла яго ў месяцавым святле на сцяне, зiхацелi яго вочы i ён люта пазiраў на мяне, ах! злiтуйся, вынесi гэтае страшыдла прэч.

Муж, прыгадваючы, што некалi яму жыд расказваў, думаў сам сабе: "А можа, i праўда, што ў iм схаваныя нейкiя чары", аднак, нiчога пра гэта сваёй жонцы не мовячы, узяў Дзядка са сцяны, занёс у пякарню, паставiў на печ, а Яўхiмii казаў, што той сон i грозныя вочы Дзядка прымроiлiся ёй ад неспакойных думак, аднак жа святло гарэла ўсю ноч, i Яўхiмiя заснула спакойна толькi перад свiтаннем.

А Дзядок, забыты ў пякарнi на печы, праз некалькi тыдняў пачарнеў ад дыму, якi там штодня стаяў пад столлю цэлаю хмарай. Праз нейкi час купцовы парабчанкi i яшчэ некалькi дзяўчат з тае вёскi знялi Дзядка з печы, каб напалохаць парабкаў, якiя пасля вячэры ў цемры павiнны былi iсцi спаць на сена. Апярэджваючы iх, дзяўчаты паспяшалi да аборы, абкруцiўшы прасцiнаю куль саломы, з якога наверсе тырчала галава Дзядка, i хацелi яго паставiць, нiбы пудзiла, ля сцяны, але тут нечакана каля iх пачаўся незвычайны шум, i вочы Дзядка засвяцiлiся агнём; дзяўчаты з крыкам разбеглiся,некаторыя пападалi непрытомныя на дарозе, iншыя ўскочылi ў дом, бледныя, быццам нежывыя: даведаўшыся пра гэтае здарэнне, пабеглi ратаваць самлелых, ледзь вярнулi iх да жыцця. Куль саломы i Дзядка знайшлi ля сцяны. Яўхiмiя крычала, што ў iм сядзiць д'ябал, гаспадар i iншыя мужчыны даводзiлi, што дзяўчатам усё гэта прымроiлася, бо яны палахлiвыя, аднак жа Дзядок ужо не вярнуўся ў хату, кiнуты ў адрыне, ён ляжаў там на вiльготнай зямлi.

Разнеслася вестка пра такую праяву па ўсёй ваколiцы. Карчмар Усвойскi, што жыў за пяць вёрст ад купца, чуючы такiя апавяданнi пра Драўлянага Дзядка, не даваў iм веры. Праслужыўшы гадоў пятнаццаць лёкаем у двары пана Н., ён прачытаў некалькi раманаў, перакладзеных з французскае мовы, i ўжо ўсе незвычайныя здарэннi былi яму зразумелыя, цуды i чары ён называў глупствам. Аднак жа, захацеўшы ўбачыць Драўлянага Дзядка, прыехаў да купца, пайшлi яны ў адрыну, знайшлi тую галаву, што валялася ў цёмным куце; паверхня яе пачала ўжо плеснець ад вiльгацi, гаспадар даводзiў яму, што гэта галава Сакрата, якi гаварыў свету праўду i якога ненавiдзела жонка. Усвойскi даў веры, бо i сам няраз чуў, як расказвалi пра гэтага славутага грэцкага фiлосафа; i прасiў купца, каб аддаў яму Дзядка, абяцаючы аддзячыць гарэлкаю або чым iншым; купец на гэта згадзiўся, бо ведаў, што яго жонка нiколi з галавою нешчаслiвага мудраца не змiрыцца.

Усвойскi прывёз яго ў сваю карчму, паставiў у куце на лаве за доўгiм сталом i кожнаму, хто прыходзiў да яго выпiць кiлiшак гарэлкi, з гордасцю паказваў Драўлянага Дзядка, даводзячы, што з твару ён зусiм падобны да даўнейшага мысляра Сакрата, якi пакутаваў i памёр за праўду.

Мiнула некалькi тыдняў. У святы дзень сабралася ў карчме шмат земляробаў i лёкаяў з маёнтка пана Н. Пасля захаду сонца, ужо ў змроку, п'яным парабкам заманулася пасваволiць i пажартаваць з Усвойскага. Дык калi карчмар на нейкi час выйшаў з хаты, яны ўзялi таго Дзядка, прасвiдравалi зверху ў дзвюх мясцiнах галаву, налiлi туды вады i пракалолi вочы шылам; вадзяныя кроплi, не раўнуючы, як слёзы, беглi па твары, i заплаканага Дзядка зноў паставiлi ў куце за сталом. Ледзь Усвойскi зайшоў у карчму, яны паказваюць на Дзядка:

- Глядзi, твой Сакрат плача, вiдаць, не даеш яму гарэлкi або пакрыўдзiў чым iншым.

Калi карчмар, дзiвуючыся, пазiраў на Дзядка, на панадворку сабакi, падняўшы морды, пачалi выць, рыкала жывёла ў аборы, куры, злятаючы з курасаднi, неспакойна, з крыкам бегалi па зямлi, вецер шумеў ля карчмы, усiх апанавала вялiкая трывога, працверазелi ўсе i малiлiся, аж пакуль гэта не супакоiлася. Я чуў таксама, што, калi гэтыя свавольнiкi вярнулiся ў двор, пан невядома з якое прычыны быў раз'юшаны i загадаў за тое, што доўга бавiлiся ў карчме, пакараць iх розгамi.

Усвойскi агледзеў Дзядка i расказваў усiм пра гэтае здарэнне, просячы кожнага, каб не чынiў яму нiякай знявагi; прайшло некалькi месяцаў, усё забылася, i сам карчмар, прымаючы ў сябе суседзяў i стрыечнiкаў i добра падвесялiўшыся, забыў пра ўсё i кажа да Драўлянага Дзядка:

- Ты гарэлкi з намi не п'еш, выкуры хоць цыгару, мне падараваў некалькi прыезджы пан, табе не пашкадую.

I ўсунуў запаленую цыгару Дзядку ў губы; тут забягаюць суседзi i крычаць, што страха ў карчме гарыць; працверазеў карчмар, выбеглi госцi, сабраўся люд, разабралi дах i ледзь уратавалi будынак.

Трымаў гэта ў сакрэце Ўсвойскi, думаў, як бы пазбавiцца ад Дзядка, але баяўся з iм абысцiся недалiкатна - кiнуць у агонь або ў ваду, бо ўжо зазнаў, як ён карае за крыўду. Чакаў толькi выпадку, калi будзе хто мець ахвоту яго набыць, але тым часам трымаў яго ўжо не ў куце за сталом, а заўсёды зачыненага ў шафе.

У тых самых мясцiнах на ўсход за лесам жыў пан Хапацкi, якi меў колькi падданых сялян, быў нейкi час асэсарам, а потым падсудкам, вучыўся некалi ў школах, i так вывучыўся, што не верыў нi ў што i з усяго кпiў.

Аднаго разу, едучы на лёгкай брычцы, ён наведаў карчмара, з якiм здавён меў агульны камерцыйны iнтэрас, бо праз яго збываў i набываў коней, да якiх быў вялiкi аматар. Усвойскi, хочучы збыць з рук Драўлянага Дзядка, дастаў яго з шафы i, ставячы на стале, кажа:

- Глядзi, пане суддзя, якi я маю рарытэт. Няхай пан здагадаецца: да каго гэты твар падобны?

Хапацкi, паглядзеўшы, кажа: