ИсмаIал Акаев - Дахаран туьха. Кхаа декъехь исторически роман

Заурбека цхьаьнна а ца хоуьйтура ша ИбрахIим доьзалехь къастош вуй. Амма хIете а цхьацца хIуманна тIехь гучуболура цуьнан жимхага болу безам. Иза ларамза а ца хиллера. Заманан йохалла ИбрахIима шен оьздачу гIиллакхашца, йист йоцучу доьналлица гойтур ду массарна а эрна ца хиллий дас шеца лелош хилла и шатайпа йукъаметтиг…

Нохчийн массо а Iадаташна йукъахь чIир йитар уггаре а кIоргIера а, чулацаме а лара мегар ду. Вайн дайша шираллера схьакховдийначу цу ламасто бен доцуш вуьтур вац цхьа а. И кхочуш деш йоккхуш йолу хIора а гIулч йу кIоргера маьIна долуш. Цкъа хьалха билгалйиначу меттиге тIекхочу нехан карах веллачун гергара нах. Цхьаьнакхетаран меттиг дукха хьолахь йуьртана геннахь, шерачу аренгахь билгалйоккху. Вийначу стеган гергара нах схьакхаьчначул тIаьхьа, йукъахьлелаш волчо ларамца хаам бо цаьрга чIирхой кхеран кхеле ладогIа кийча хиларах лаьцна. Ткъа цул тIаьхьа цIий Iанийначун агIонерчара дIаболабо шайн и башха некъ. И меттиг мел гена йелахь а, цига гIаш ваха веза. Тобанна хьалха ваьлла шен уллерчу гергара нахаца (да, ваша, кIант) воьдуш хуьлу чIирхо. Йеха палаш, башлакхца дIакъевлина корта а, йуьхь а. Цунна тIаьхьахIиттина богIуш хуьлу цуьнан гергара нах, ткъа царна тIаьхьа тайпанан векалш.

Шайн стеган карах веллачун гергара нахана тIекхача масех метр йиссинчу хенахь, тоба соцу. Цигахь шина тайпанан къаной дуьхь дуьхьал хIуьтту шайн деха къамел дIадоло. Шина а агIоно билгал ван везаш волу къано йукъараллехь дика цIе йоккхуш, динан Iилма долуш хила веза. Кху шина а агIонна маслаIатан векал хиллера йуртахь а, махкахь а дика цIе йоккхуш, бусулба динан Iилма Iаморехь а, даржорехь а дика кхиамаш баьхна, йукъараллехь лоруш волу ЧIиннахара къано Абу-Хьаьжа.

Нагахь санна и санна верг вацахь, тайпанера йа, йуьртара кхайкха веза. Церан къамелах доьзна хуьлу кху гIуллакхан муха тIаьхьало хир йу. Ткъа бина сацам шина агIоне бовзуьйту. ЧIирхо вуьту, амма цу тIехь дерриге а чекх ца долу. Шега дош доьхий вистхуьлу стаг вийначеран агIонера векал лаьтта къано. Иза гулбеллачаьрга вистхуьлу. Цуьнан къамел дукха хьолахь кегийчарна лерина ду. Цо сийлахьчу КъорIанан сураташна тIетевжаш дуьйцу мел беза бу адаман мах, мел деза ду АллахI Дала стагана чудиллина са, ткъа иза дегIах къасто цу АллахIан бен бакъо а йац. Цо дуьйцу мел беза бу адамийн вовшашца хила беза ларам, нохчийн йукъараллас кху дийне схьадеанчу Iадатийн мехаллех лаьцна дуьйцу цо. Къаночун къамел деха хуьлу, амма цуьнан маьIна массарна а кхеташ ду – оза терза карор доцуш йеза йу нохчийн къоман син-оьздангаллин лард, ткъа иза ларъйан къонахалла, доьналла хила деза хIорангахь а…

Бехк боцуш вийначун чIир атта йитина йац нохчаша. Хийла цIий хьуьйдина ду нохчийн латта, эцна чIир бахьана долуш, хийла хьех йу мостагIех ведда чIирхо шена чохь лечкъийна. Амма делла дош нохчочуьнга йуха оьцуьйтуш, цуьнга шен оьгIазло къинхетамна хийцийта ницкъ кхочург гIиллакх ду!

Заманан йохаллера дуьйцуш схьакхаьчна вайга нохчийн лаьмнашкахь некъ тилина, ларамза шен керта веана чIирхо и хьаша хиларна витина масалш. И чIир оьцуш а ларйина нохчаша шайн оьздангалла. Масала, чIирхо вен а вийна, цуьнан дакъа цкъа а тесна дитина дац нохчочо, иза экханах лардеш, йуьстах а доккхий, цунна тIехь Йеса а доьший, иза волчарга хоуьйтуш хилла – оха тхайн стагах чIир эцна, ткъа шайн дакъа билггал эццера дIахьо. Иза йу и заманан дарцашка ца йожъелла нохчалла… кху дуьненан букъа тIехь цуьнца йуста мехала карор йац цхьаьнна а йа, карийна а йац…

Шен къамел дерзош, цо чIирхошка хаам бо уьш бита а, тIелаца а дуьхьал йолу агIо реза хиларах лаьцна, ткъа цул тIаьхьа шайн стаг вийначу мостагIашна цIий хьанал деш, гечдан собар а, кхетам а АллахIа баларна хастам беш доIа до воккхачу стага. Бехк боцуш даьккхина са цIийца бен декхалур дац, амма нагахь санна ахь и кхел Делан каралахь, хьуна цуьнгара йал хир йу.

Цул тIаьхьа чIирхойн агIонера къано вистхуьлу. Цуьнан къамел доца а, оьзда а ду. Цо баркалла олу Дела шен доьхьа шаьш тIеэца собар карорна, Делан шен доьхьа шайн стеган цIий хьанал дарна. ТIаккха шина а агIонера нах куьйге боьлху.

Амма цу тIехь а чекх ца долу и. ТIекхочу уггаре а чулацаме а, уггаре а чIогIа дагах кхеташ, и дог карзахдоккху мIаьрго. Селхана-стомара мостагIий хилла лаьттинарш, тховса цхьа гуо бой дIахIуьтту. Цу гуонна йуккъехь лаьттачу гIанта охьахуу чIирхо, ткъа цунна тIевогIу чIирхочун карах веллачун кIант. Цо шен куьйга схьайоьллу заманан йохалла кху дуьненахь чIирхочо лечкъийна хилла йуьхь. КIентан карахь шаьлта санна ира урс ду. Селхана ша шен ден сина дуьхьал са даккха чIагIо йиначу стеган тахана цуо хIуммаъ собарах ца вухуш, маж а, корт а – бошу. Дала хийцина цо шен дахарехь хIоттийна хилла уггаре а коьрта Iалашо. Къаьхьачу цабезаман метта, Кхоьллинчо цуьнан кийра ца духу собар а, кхетам а боссийна. ЧIир леха араваьлла хилларг кху мIаьргонехь урс карахь лаьтта, амма и урс цIий Iано айдина дац, шина тайпанна йукъара мостагIаллин пардо дIайоккхуш айдина ду. Шен чIирхочун йухьтIе оьзна башлаккх дIа а йоккхуш, цуьнан шерашца йахъелла къоьжа маж дIа а йошуш, цо тоьшалла до -мел боккха ницкъ хилла шегахь, кийра буьзна хилла оьгIазло, тховса шайтIа эшош, къинхетамана хийца. Цо шена а, нахана а хьалха тоьшалла до ша Делан лай хиларан, ша делла дош, хIара дуьне мел деха, дехар хиларан, ша а, шен дийнна тайпано а тховса Делан лаам хьалха а тоттуш, дерриге а дуьне а, Iалам а теш а лоцуш, шайн стаг вийначу чIирхочунна цIий хьанал деш хиларан.

Амма ширачу заманера схьадогIуш алар а ду – делла дош дохош, маж йошуш долу куьйг «дегийна», Iаьржачу лаьтта цIий Iенина меттиг нисъйелла бохуш. Ткъа хIетахь-м ши тайпа тIамца дуьхь-дуьхьал доьдуш хилла. Нагахь и санна дерг халкълахь дуьйцуш диссинехь и тайпа са кIезиг нах а хилла хила тарло нохчийн йукъараллехь. Цундела ларамза хир дац чIир йитарехь зударий хилийта магош ца хилар. Цул совнаха, цигахь нохчийн Iадатаца, чIирхочун уггаре а жимох волу кIант а, йа, цхьаъ бен воцу кIант а хилийта бакъо йац чIир йуьтучохь. Амма тIаьхьарчу бIешерехь чIирхошна делла дош дохийна меттиг нисйелла йац нохчийн йукъараллехь, цуьнан теш лаьтта халкъан иэс лардеш болу, замано къежбина къаной.

Теркан тогIехь Iуьллу и жима кIотар самайаьккхира сийначу Iуьйрено. Цуьнан массо а маьIIера схьахезара летачу жIаьлийн а, дажа дIадаха сихделлачу даьхнийн а гIовгIа. ГIайгIане ойланаша цIеххьана самаваьккхира Заурбек а. БIешеран доьалгIа дакъа-м хIете а дIадаьллера цо кху Iуьйрене сатуьйсуш. Иза меллаша корах тессина кIади дIа а теттина ара хьаьжира. Стигал а ша ма-йарра сийна йара, хIуммаъ ца хилча санна, лаьтта шен зIаьнарш эгайора дашочу малхо, амма Заурбекана хеталора дахаран синтеме кхуьнан некъ бихкина хилла дийнна лам шен кийрахь охьахаьрцина….

ТIаьххьара кечамаш а чекхбевлира. Къаноша кхин цкъаъ дага а бевлла, сацам бира кхо шо кхаьчна старгIа а, ши гали дама а, оццул шекар а, иштта пхи эзар сом ахча а Догин доьзална дIакхачо. И гIо дар Iадато магийна ду. Цуьнан барам шина агIоно билггал ма барра бу, амма иза шовзткъа бежанан мехал сов балийта мегаш а дац. Амма и мостагIалла ширалле дирзина хилар бахьана долуш, Догин гергара нах и тIеэца ца тигира, амма хIете а ЗаурбекагIарна лиира йуха а и гIиллакх цаьрга кховдо.