Эугениуш Небельский - «Весна и осень здесь короткие». Польские священники-ссыльные 1863 года в сибирской Тунке

Одно вселяет надежду – поляки об этом месте уже вряд ли забудут. Обычные туристы, а также официальные гости Консульства РП в Иркутске и руководства Иркутской католической епархии внесли Тунку и тункинское кладбище в список достопримечательностей в регионе Байкала, Восточной Сибири и истории польских ссыльных XIX века. Летом делается особенно очевидно, что на кладбище стали приходить люди: свежие венки (регулярно возлагаемые польскими консулами), цветы, горящие лампадки, висящие на кресте четки, польские флажки, орлы, крестики и т. д. В самой Тунке туристы посещают расположенный в школе местный музей, где можно познакомиться с историей деревни и сибирских ссыльных и добровольных поселенцев, в том числе польских ксендзов – повстанцев 1863 года и «заговорщика» против царя – Юзефа Пилсудского.

„Przegląd Katolicki” (Warszawa) 1864–1911.

„Wiadomości Kościelne” (Lwów) 1875–1878.

„Warta” (Poznań) 1888–1889.

Boglewska-Hulanicka Zofia. W drodze na wojnę rosyjsko-japońską (19041905). Listy oficera Polaka. Warszawa, 2012.

Chyliczkowski Jan. Syberya pod względem etnograficznym, administracyjnym, rolniczym i przemysłowo-handlowym. Włocławek, 1898.

Czernik Wandalin. Pamiętniki weterana 1864 r. Wilno, 1914.

Dybowski Benedykt. O Syberyi i Kamczatce. Cz. 1: Podróż z Warszawy na Kamczatkę. Warszawa-Kraków, (bdw.).

[Dybowski Benedykt]. Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 począwszy do roku 1878. Lwów, 1930.

Iwański August senior. Pamiętniki 1832–1876. Słowo wstępne Iwaszkiewicz J. Oprac. Zawadzki W. Warszawa, 1968.

Janik Michał. Dzieje Polaków na Syberii. Kraków, 1928.

Jędrychowska Barbara. Nowe źródła do badan nad losami duchownych zesłanych do Tunki. Praca magisterska (z roku 1937) siostry Marii Stelli Trzecies-kiej, urszulanki // Zesłańcy postyczniowi w Imperium Rosyjskim. Studia dedykowane Prof. Wiktorii Śliwowskiej. Red. E. Niebelski. Lublin-Warszawa, 2008.

Józef Piłsudski na Syberii 1887–1892. Oprac. E. Niebelski. Lublin, 2018.

Kalinowski Józef (o. Rafał od św. Józefa OCD). Listy. T. 1. Cz. 1: 1856–1872. Wyd. Cz. Gil . Lublin, 1978.

Kalinowski Józef. Wspomnienia 1835–1877. Wyd. R. Bender. Lublin, 1965.

Католические священники в Тункинской долине в Восточной Сибири после польского восстания 1863 года // Гуманитарные исследования внутренней Азии. № 4. Издательство Бурятского государственного университета. Улан-Удэ, 2009.

[Kieroński Aleksander, Maryański Aleksander] . Wykaz alfabetyczny biskupów i kapłanów oraz zakonników polskich przebywających do chwili obecnej na wygnaniu w Syberyi i głębokiej Rossyi. [Lwów], 1881.

Коваль Семен Ф. За правду и волю. К столетию восстания политических ссыльных в Сибири в 1866 году. Иркутск, 1966.

Kowalewska Zofia. Ze wspomnień wygnańca [Apolinarego Świętorzeckiego]. Wilno, 1911.

Księża polscy na Sybirze // Przegląd Polski (Kraków). 10:1875. Zeszyt II. Sierpień.

Kuczyński Antoni. Wspomnienia księdza Mikołaja Kulaszyńskiego z Tunki na nowo odczytane // Kościół katolicki na Syberii: Historia – Współczesność – Przyszłość. Red. A. Kuczyński. Wrocław, 2002.

Kulaszyński Mikołaj. Trzy pisma z wygnania. Wydanie drugie poprawione i powiększone dodatkiem ‘Wyjątek z dziennika podróży' i dwiema nowelami, A) Należność, B) Obrazek z życia mojego. Lwów, 1892.

Lepecki Mieczysław. Sybir bez przekleństw. Podróż do miejsc zesłania marszałka Piłsudskiego. Warszawa, 1934.

Lepecki Mieczysław. Sybir wspomnień. Lwów, 1937.

Librowicz Zygmunt . Polacy w Syberji. Kraków, 1884.

Matraś Stanisław. Podróż do Syberii po moskiewskich etapach w 1863 i 1864 roku. Oprac. E. Niebelski . Wyd. 2. Lublin, 2008.

[Matraś Stanisław] Ks. S.M. Ze wspomnień Sybiraka. Chicago, 1896.

[Narkiewicz Jan] . Pamiętnik księdza wygnańca. Lwów, 1876.

Naskręcki Kazimierz ks. Z zapisków i ze wspomnień Żytomierzanina. Oprac. M. Dębowska. Kraków, 2011.

Niebelski Eugeniusz. Duchowni katoliccy zesłani do Rosji po polskim powstaniu 1863 roku // Ofiary imperium. Imperia jako ofiary. 44 spojrzenia. Imperial Victims. Epires as Victims. 44 Views. Red. A. Nowak. Warszawa, 2010.

Niebelski Eugeniusz. Nieprzejednani wrogowie Rosji. Duchowieństwo lubelskie i podlaskie w powstaniu 1863 roku i na zesłaniu. Lublin, 2008.

Niebelski Eugeniusz. Tunka. Syberyjskie losy księży zesłańców 1863 roku. Wrocław, 2011.

Niebelski Eugeniusz. Roch Klimkiewicz – sybirak 1863 roku i głośny apostata // Zeszyty Sandomierskie. Biuletyn Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego. 2003. Nr 17.

Niebelski Eugeniusz. Towarzysze zesłania Józefa Piłsudskiego w syberyjskiej Tunce (1890–1892) // Spotkania z Józefem Piłsudskim. Red. L. Maliszewski. Lublin, 2006.

Niebelski Eugeniusz. Wobec roku 1863. Księża w powstaniu styczniowym i ich losy. Wyd. 2. Lublin, 2016.

Niebelski Eugeniusz. Z Tunki na Syberii do Spasska w Europie w 1874 roku. Z diariusza dominikanina o. Ignacego Klimowicza // Między Rzymem a Nowosybirskiem. Księga Jubileuszowa dedykowana ks. M. Radwanowi. Red. I. Wod-zianowska, H. Łaszkiewicz. Lublin, 2012.

Niebelski Eugeniusz. Zesłaniec 1863 roku, ksiądz Jan Chyliczkowski – propagator nowoczesnych upraw rolnych na Syberii // Совершенные тенденции развития полонийного движения в России. Ред. Е.В. Семенов. Улан-Удэ, 2008

[Nowakowski Edward] . Wspomnienie o duchowieństwie polskim znajdującym się na wygnaniu w Syberii i Tunce przez E. z S. [Edwarda z Sulgostowa]. Poznań, 1875.

Pietkiewicz Kazimierz. Michał Mancewicz i jego czasy // Niepodległość. 1931. T. 3.

[Pomirski Stanisław. Listy] // M.M. Grzybowski. Syn ziemi zawkrzeńskiej, ks. Stanisław Pomirski 1835–1929. Płock, 1994.

Sapieha Paweł. Przez Syberyę. Listy z Podróży // Przegląd Powszechny. 12:1895. T. 48.

Sapieha Paweł książę. Podróż na wschód Azji 1888–1889. Wyd. 2. Lwów, 1899.

Trojanowiczowa Zofia. Sybir romantyków. Poznań, 1993.

Wiercieński Henryk. Pamiętniki. Oprac. A. Zajączkowski. Lublin, 1973.

Wiśniewski Jan ks. Udział księży z diecezji sandomierskiej w powstaniu styczniowym 1863 r. Radom, 1927.

X. Ahasfer [Żyskar Fryderyk Jozafat]. Tunka. Opowiadanie o wsi Tunka, gdzie było na wygnaniu przeszło 150 księży, oparte na wspomnieniach naocznych świadków i odnośnych dokumentach. Poznań, 1914.

Zielonka Jastrzębiec Ludwik. Wspomnienia z Syberyi od roku 1863–1869. Kraków, 1906.

Zienkiewicz Kazimierz. Dwaj kapłani-męczennicy // Ostatnie słowa. Opowiadania i wspomnienia uczestników walk o wolność w roku 1863/4. Lwów, 1913.

Победоносная битва поляков в войне с Орденом крестоносцев в 1410 г. (здесь и далее – прим. пер.)

Члены первой польской рабочей партии «Пролетариат», образованной в 1882 г.

Центральный национальный комитет – руководящий центр польской повстанческой организации в период подготовки и развертывания Январского восстания 1863 года.

«Жандармы-вешатели», как и «кинжальщики» (диверсионно-террористическая организация при Национальном правительстве до и во время Январского восстания), подчинялись руководству повстанцев. Жандармы-вешатели, убивавшие не ударом кинжала, а через повешение, действовали исключительно в сельской местности, казня наиболее активных противников восстания среди крестьян, духовенства и т. д.

Здесь и далее курсивом выделены слова, данные в оригинале по-русски.

Восточные воеводства Речи Посполитой Обоих Народов, полученные Российской империей в результате разделов Польши (1772–1795), составляющие территорию, не вошедшую в созданное в 1815 г. Царство Польское.

Святая Марта – покровительница поваров.

«Культуркампф» – период жесткой борьбы правительства Германской империи во главе с канцлером Отто фон Бисмарком за установление государственного контроля над Римско-католической церковью (1871–1887).

Перевод Игоря Белова.

Недельный дежурный по хозяйству (лат.)

В разных частях Иерусалимского кладбища хоронили православных, протестантов, католиков, евреев; имелись также отдельные могилы тех, кто исповедовал шаманизм и ламаизм (бурят). У поляков были там свои участки, которые часто называли «польским кладбищем» (прим. автора).

Ранее было неверно подсчитано, что в Тунке умерло шестнадцать ксендзов.

Перевод Игоря Белова.