Ибадулла Байджанов - МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Европа шаҳарлари ўсишининг иқтисодий манбаи ижтимоий меҳнат тақсимоти – ҳунармандчиликни қишлоқ хўжалигидан ажратиш эди модомики, деҳқон ўз фермасида ўзи ва феодал хўжайини учун чекланган миқдордаги ҳунармандчилик маҳсулотларини ишлаб чиқариши мумкин бўлса ва иккинчисининг эҳтиёжлари нисбатан кичик бўлса, шаҳарларнинг ўсиши учун етарли иқтисодий асос мавжуд эди.

Аммо қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлигининг ўсиши, айниқса, ҳунармандчилик ишлаб чиқариши учун маълум миқдордаги қўлларни олганида, иккинчиси ихтисослашди ва кўпроқ малакаларни талаб қилди; феодал лорд, черков, монархлар судларида пайдо бўлаётган дворянларнинг эҳтиёжлари кўпайиб боради ва тобора такомиллашиб боради, ниҳоят, янада яхши ва мураккаб маҳсулотларга бўлган умумий эҳтиёж ошганда, ҳунармандчилик ишлаб чиқаришни ажратиш ва марказлаштириш учун объектив олд шартлар яратилади.

Ҳунарманд – собиқ деҳқон – феодал қалъалари ёнида ва монастирлар деворлари остига жойлашиб, у ерда феодаллар, унинг вассаллари, уларнинг кўп сонли хизматчилари, монастир биродарлар ва зиёратчилар – зиёратчилар учун ҳимоя ва бозор топишга умид қилмоқда.

Ҳунармандчилик ишлаб чиқариш товар-пул муносабатларининг ривожланишига ва савдогарлар синфининг шаклланишига туртки беради. Энди нафақат ҳужумлардан ҳимоя қилиш, балки фойдали географик позиция ҳам (муҳим савдо йўллари кесишган жойда, кўприк дарё бўйидаги форд ва бошқалар) шаҳар ривожланишида ҳал қилувчи рол ўйнай бошлайди.

XI—III асрларда Европанинг Ўрта аср шаҳарлари.

Ўрта аср шаҳарлари географияси, тузилиши ва ривожланишига бир қатор омиллар таъсир кўрсатди. Рим давридан мерос бўлиб ўтган истеҳкомлар тармоғи ўрта аср шаҳарлари ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатди.

Рим истеҳкомлари

Империя савдо йўллари катта аҳамиятга эга бўлиб, аста-секин Европанинг асосий минтақаларини бир-бири билан ва айниқса муҳим бўлган шарқ билан боғлаб турарди. Шарқ билан савдо асосий савдо йўлларини шакллантиришда асосий рол ўйнади ва Ўрта аср шаҳарлари тармоғининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди.

Шарқий савдонинг асосий денгиз йўллари Константинопол ва Левант мамлакатлари орқали Венеция ва Генуяга борди. Ўрта аср шаҳарларининг шаклланиши, режалаштирилиши ва пайдо бўлишига таъсир қилувчи энг муҳим омил деярли доимий равишда давом этган урушлар эди.

Чарлз кўприги. Прага

Ўрта аср шаҳарлари ободонлаштиришнинг ўта пастлиги билан ажралиб турарди: канализация тизими, сув оқими, кўчаларнинг ёмон асфальтланиши ўтиб бўлмайдиган лойга сабаб бўлган; шаҳарнинг қониқарсиз санитария ҳолати доимий эпидемияларни келтириб чиқарди.

13-20-асрларда Италиядаги уйғониш шаҳарлари буюк географик кашфиётлар арафасида Европанинг энг йирик шаҳарлари шарқий савдонинг асосий йўлларида шаклланган Италия шаҳарлари бўлган. XV асрда Венеция 200 минг аҳолидан иборат бўлиб, энг йирик автоулов паркига эга, ривожланган саноат кенг савдо операциялари (кемасозлик, ҳашаматли маҳсулотлар ишлаб чиқариш, китоб босиб чиқариш) билан боғлиқ; ўша пайтда унинг Европа учун аҳамияти бутун Германияга қараганда катта эди.

Венеция.

Венеция.

Транзит савдоси ривожланган Италия шаҳарлари сиёсий бирликка қизиқиш билдирмади. Рим папаларига келсак, улар Италияни ўзларининг ҳукмронлиги остида бирлаштира олмайдиган кучсиз эдилар ва бошқаларга бунга имкон бера олмайдилар.

XIII – XV асрларда. капиталистик тараққиёт йўлига биринчи бўлиб кирган Италия шаҳарларида уйғониш даври бошланади – «ўша пайтгача бўлган бутун инсониятнинг энг буюк прогрессив инқилоби» бораётган буржуазия ўз даври учун одатий бўлмаган янги илғор ғояларни илгари сурди.

Италия шаҳарларининг иқтисодий ривожланиши феодаллар ва буржуазия ўртасида, бойлар ва камбағаллар ўртасида, императорлар (гиббелинлар) ва папалар (гуелфлар) тарафдорлари ўртасида, шаҳарлар ва шаҳарлар лигалари ўртасида, мўрт коалициялар ўртасида қаттиқ кураш билан бирга кечди.

Италия шаҳарлари ва тинимсиз босқинчилар Герман, Австриялик, Француз, Испан босқинчилари ушбу шафқатсиз жанглар ўчоғида янги ғоялар тўқнашди, характерлар мўътадил бўлди, инсоннинг қадри ва чексиз имкониятлари тўғрисида янги ғоя тасдиқланди жасорат, қатъиятлилик, зукколик, топқирлик, сиёсий курашда, ҳарбий жангларда, узоқ тижорат савдо корхоналарида ва саёҳатларда муваффақият калити эди, бундан ташқари, айнан Италияда антик давр билан боғлиқлик, унинг таъсири жуда кескин қабул қилинган.

Уйғониш даври эпохаси

Византия империяси

«Византия қулаши пайтида сақланиб қолган қўлёзмаларда, – деб ёзган Ф. Энгельс, – Рим харобаларидан қазилган антиқа ҳайкалларда, ажабланган ғарб олдида янги дунё пайдо бўлди – Юнон қадимийлиги; Ўрта асрларнинг руҳлари унинг ёрқин тасвирлари олдида ғойиб бўлди; Италияда санъатнинг мисли кўрилмаган гуллаши бошланди. Мумтоз антик даврнинг бир кўриниши ва бундан кейин ҳеч қачон эришиб бўлмайдиган бўлар эди.»

Шарқнинг Ўрта аср шаҳарлари

Келинг, биринчи навбатда ўрта асрларнинг ҳодисаларидан бири – араб шаҳарларининг ривожланишини кўриб чиқайлик. Ушбу шаҳарларнинг пайдо бўлишидан олдинги тарих қуйидагича VII—XIII асрларда араб истилолари ўрта Осиёдан Испанияга қадар улкан ҳудудни қамраб олди.

711 йилда Гибралтарни кесиб ўтиб, араблар Франция жанубидаги Испанияни босиб олдилар ва 732 йилда Карл Мартелл томонидан мағлубиятга учраган Поитиерс жангида фақат Европада олдинга силжишларига чек қўйдилар. Шарқда ўрта Осиё арабларга қаттиқ қаршилик кўрсатди. 705—715 йилларда босиб олинганида араб қўмондони Кутеиба муслим 100 минг асирни қулликка олиб кетди.

728—737 йилларда Сўғдиянадаги қўзғолони ниҳоятда шафқатсизларча бостирилди. Араб маданияти ва илмининг ривожланишига арабларнинг қадимги муаллифларнинг асарлари билан танишиши ёрдам берди; Искандария ва бошқа босиб олинган шаҳарлар кутубхоналарида топилган ушбу асарлар араб тилига таржима қилинган ва кейинчалик араблардан Европага келган.