Ежи Анжиевски - Цемра зямлю ахiнае (на белорусском языке)

- Ты, - сказаў без здзiўлення.

- Я, - адказаў тут жа побач стомлены голас, нiбы рэха ягонага. - Заўсёды я ёсць, таму што вернасць - гэта неадлучны элемент маёй натуры. Прызнай, вялебны ойча, калi я столькi гадоў вымушаны быў маўчаць, то не мая гэта вiна. Цяпер,аднак, як мне здаецца, можна гаварыць?

- Кажы, - сказаў Тарквемада.

- Дзякую табе, ойча. Павер, я магу ацанiць тваю велiкадушнасць. I цаню яе тым больш, успомнiўшы, што да гэтага часу ты не быў да мяне ўважлiвы.

- Чаго ты хочаш?

- Разумею, загадваеш мне адразу ўзяцца за справу. Слушна, так i павiнна быць, у нас не вельмi шмат часу, асаблiва ў цябе яго мала. Пастарайся, аднак, зразумець мяне, ойча.Калi я цяпер выказваюся так шматслоўна i ты можаш нават папракнуць мяне за балбатлiвасць, дык прычына гэтага не так у маiх схiльнасцях, як у вымушаным бясконцым маўчаннi.

- Я гаварыў i дзейнiчаў за цябе. Ты мог маўчаць.

- Так, гэта праўда. Я даўно заўважыў, што за тых, якiя прагнуць ашчаслiвiць чалавецтва, мне няма чаго гаварыць. Нязвыклае, сапраўды, вяду iснаванне. Людзям, якiя глядзяць на рэчы павярхоўна, можа нават здацца, што я ў такiм разе наогул не патрэбны. Не так яно гэта на самай справе, i такога роду ўплывы ў сваёй аснове - фальшывыя. Варта часам i цэлы век маўчаць, каб пад канец яго ўзяць слова. Нiколi не вядома, калi гэта настане, а таму трэба заўсёды быць гатовым, так сказаць, быць у перманенцыi. Не хочацца, мой ойча, паўтараць, але я яшчэ адзiн раз, i гэта з поўным правам, хацеў бы падкрэслiць, што найвышэй за ўсё я цаню вернасць. Ты, зрэшты, павiнен зразумець i ацанiць гэта. Цi ж ты не быў усё жыццё верны? Калi i дазволiў мне гаварыць, то цi не з той прычыны, што ў асноўным здагадаўся, што менавiта я ў гэтую хвiлiну больш верны табе, чым ты сам сабе? Сапраўды, ты зрабiў вельмi правiльна, паклiкаўшы мяне.

- Я цябе не клiкаў, - цiха сказаў падрэ Тарквемада.

- Маеш рацыю, сапраўды не клiкаў. Але нягледзячы на гэта, я не толькi ёсць, але i гавару, выказваюся, а гэта ўжо нешта зусiм новае ў нашых узаемiнах. Што спавадавала гэта nоvum, задумаемся. I перш за ўсё: з'явiўся я, цi, правiльней кажучы, уяўнiўся? Маю надзею, што цябе не здзiўляе гэта пытанне. Бо ўсё, зрэшты, залежыць ад правiльнага наймення фактаў. Дык значыцца: з'явiўся цi ўяўнiўся? Глыбока падумаўшы, я стаю за вызначэнне "ўяўнення", бо не можа з'явiцца той, хто заўсёды прысутны, праўда? Але навошта я ўяўнiўся? Досыць iстотнае пытанне. Мяркую, што траплю ў самы раз, калi скажу, што ў вынiку пэўнага аслаблення ў табе, мой ойча, чуйнасцi ўзнiклi аб'ектыўныя ўмовы, каб я са стану патэнцыяльнай вернасцi, цi, так сказаць, статычнай, перайшоў у стан дзейснай. Менавiта гэта я меў на ўвазе, кажучы, што часам варта маўчаць i чакаць цэлы век. Цяжка, бо жыццё ж ёсць жыццё. Сама моцны чалавек можа завагацца, i ў яго веру могуць запаўзцi сумненнi. Павiнен табе нават прызнацца, мой ойча, што людская паняверка невыказна мяне ўзрушае. Непатрэбнае, калi чалавек поўны веры, яно ў цяжкiя хвiлiны, калi святло праўды перастае свяцiць чалавеку, аказваецца асаблiва патрэбным i карысным. У такi толькi момант я ў поўнай меры ўсведамляю, якое гэта бязмежна вялiкае шчасце валодаць непахiснай верай. Твае, ойча, сумненнi...

Тарквемада расплюшчыў вочы i сказаў у цемру:

- Няпраўда, няма ў мяне сумненняў.

- Разумею. Усё гэта ўжо было. Людзям так патрэбна вера, што яны нават свае сумненнi любяць называць пэўнасцю. Добра, хай будзе так. Значыцца, мы абодва, не маючы сумненняў, маем пэўнасць: i ты, i я. Баюся я толькi, што мы, заўсёды да гэтага часу такiя адзiныя ў разуменнi рацыi гэтай праўды, цяпер адрознiваемся ў яе разуменнi i ацэнцы. Дзе слушнасць? Цi могуць быць дзве слушныя рацыi, праўды?

- Не.

- Вядома! Хоць i не без унутранага хвалявання, але бачу, што нават саму праўду ты пачаў iнтэпрэтаваць трохi адвольна, хоць i астаўся верны яе кампанентам, якiя нязменныя i не падлягаюць нiякай рэвiзii. Гэта вельмi iстотна. Мяркую, што галоўную ўвагу трэба звярнуць не на падкрэслiванне рознiцы ў нашым бачаннi, а на тое, што зблiжае i лучыць. Праўда ж адна.

- I ты ненавiдзiш яе, адну.

Голас уздыхнуў са смутным разуменнем.

- Гэта таксама было. Рэнегаты i адступнiкi заўсёды сурова мяне асуджалi. Хто ж бо больш з'едлiва можа ненавiдзець вернасць, як не той, хто сваёй здрадзiў? Цi ж не так гэта?

- Гавары далей.

- Ахвотна, але я думаў, што калi ты развязаў мне язык, даруй гэты перыфраз прынятай ветлiвасцi, то толькi з мэтай прынцыповага абмену думкамi i кiруючыся найлепшым жаданнем iх узгаднення. Што ж мы, зрэшты, такое, калi не пэўная сума поглядаў? Асабiста сабою нiхто звычайна не цiкавiцца. Я быў i ёсць празрысты, як праўда, якой я служу.

- Ах, якiя квяцiстыя словы! Прыкра мне, вялебны ойча, павiнен, аднак, заўважыць, што i на табе пацвярджаецца адвечны прынцып. На жаль, няўхiльнай i вартай шкадавання дэградацыi падлягае кожны чалавек, якi сумняваецца. Заўсёды дагэтуль ты ўмеў гаварыць як гаспадар становiшча. А цяпер ты як той сентыментальны летуценнiк. Дзе ж падзелася сцiсласць твайго мыслення, яго цэльнасць i вострасць? Няўжо таму толькi ты ўсё жыццё знiшчаў усякую няяснасць, каб пад канец самохаць аддацца ёй у няволю? Прашу цябе, ойча, заклiнаю ўсiм чыста, што святое, - давай будзем гаварыць як людзi сталыя i свядомыя, унiкаючы спасылак на нескардынаваныя пачуццi, захоўваючы толькi вернасць прынцыпам розуму.

Тарквемада маўчаў.

- Ты заснуў, ойча?

- Не.

- Тады чаму маўчыш? Разумею, хочаш такiм чынам схiлiць мяне да маўчання. А што ж табе з таго? Ты ж ведаеш, што я не магу адысцi.

- Ведаю.

- Ну i?.. Скажам, калi ты хочаш, я перастану. Добра, я ўжо маўчу.

Стала цiха. Тарквемада думаў: "Я стварыў сiстэму, але дзякуючы ёй i праз яе стварыў таксама людзей сiстэмы. Што рабiць з iмi, калi сiстэма аказалася згубным шаленствам? Як адкiнуць тэрор, калi ён ужо здолеў нарадзiць людзей, якiя ў iм толькi знаходзяць рацыю i сэнс свайго iснавання? Знiшчыць iх пры дапамозе таго ж тэрору?"

Праз хвiлiну блiзкi голас азваўся:

- Я маўчаў. Але ты чуў мяне?

Тарквемада ўзвёў вочы.

- Так, - шапнуў, - я чуў цябе.

- I што?

- Манiш. Людзi не хочуць тэрору.

- Бедакi! Нявiнныя ягняты!

- Не кпi.

- Значыцца, чалавек для цябе, ойча, ужо не слабая, гаротная, вартая пагарды iстота?

- Мы зрабiлi людзей яшчэ горшымi. Я памыляўся.

- У чым, калi можна даведацца?

- Ва ўсiм.

- Гэта гучыць горда. Ты заўсёды быў максiмалiстам. Усё! Цi не хочаш ты сказаць гэтым, што i змянiць трэба ўсё? Але ж не, не думай, мой ойча, што мяне гэта нiбыта занепакоiла. Змены ўваходзяць у прыроду гэтага свету. Iх толькi трэба правiльна iнтэрпрэтаваць. На мой, напрыклад, погляд памылак як памылак наогул не iснуе. Што такое памылка? Гэта паняцце няправiльнае, якому я супрацьпастаўляю паняцце правiльнае. А што ж тады ёсць рэчаiснасць? Вiдавочна, паняцце, правiльнае цяпер, у гэтую хвiлiну. А чаму? Таму што правiльнае паняцце, правiльна фармiруючы рэчаiснасць, само - рэчаiснасць. А таму толькi актуальная правiльнасць можа быць рэчаiснасцю, затое тая ж самая правiльнасць з часам, калi будзе акрэслена як няправiльная, страцiць субстанцыю ўласцiвасцi быцця i з гэтага пункту погляду, што па-свойму вельмi проста, наогул перастае ёю быць. Не ведаю, мой ойча, цi ўваходзiла гэта ў твае намеры, калi ты закрануў пытаннi, якiя даўно мяне хвалююць. У гэтым правiльным адмiраннi рэшткавых або наогул мёртвых зместаў i ў нараджэннi новых бачу я, павiнен табе прызнацца, прынцыповую аснову дзеяння i падзей. Усё залежыць, як я ўжо сказаў, ад правiльнага наймення фактаў. Я б у гэтым сэнсе пайшоў, можа, на крок далей i сказаў бы, што ўсё залежыць ад правiльнага дэкрэтавання. Разумееш, што я хачу гэтым сказаць. Трансфiгурацыя iснага ў няiсным павiнна, i нават мусiць, мець адметы ўсеагульнасцi, i яна, згодзiшся з гэтым, не можа быць аднесена на жывёл, наадварот, яе трэба планаваць i кiраваць ёю. Апрача таго, я хацеў бы хоць пабочна выказаць адно дробнае засцеражэнне. Мы пагадзiлiся, што правiльная рацыя, прызнаная правiльнай, трацiць тым самым аб'ектыўную экзiстэнцыю. Але гiсторыя, мой ойча, не выносiць пустаты. Толькi новая правiльнасць можа знiшчыць старую. Каб усмерцiць iдэю, патрэбна iдэя. Здагадваюся, што неўзабаве ты абвесцiш свету новую iдэю.