Ежи Анжиевски - Цемра зямлю ахiнае (на белорусском языке)

- Не муч мяне, - шапнуў Тарквемада, - я i так змучаны.

- Так, гэта праўда, прашу мне прабачыць, ойча. Зрэшты, стан людской змучанасцi таксама мяне вельмi цiкавiць. Сапраўднае дазiраванне пакуты належыць да найбольш складаных прэрагатываў майстэрства кiравання. Нельга дапускаць, каб людзi былi спакутаваныя недастаткова, i адначасова нельга ствараць такiх умоў, каб спакутаванне было занадта вялiкае. У абодвух выпадках чалавек можа стаць небяспечным. Ты напэўна заўважыў, ойча, што памiж уяўнасцю роспачы людскога розуму i сапраўднай роспаччу можна правесцi пэўныя паралелi, я маю на ўвазе, вядома, паралелi вынiкаў гэтых зменных дыспазiцый. I што ж? Нас павiнны перш за ўсё цiкавiць вынiкi, бо наогул мы сустракаемся з куды большымi цяжкасцямi пры перайначваннi вынiкаў, а не прычын, змена гэтых апошнiх зазвычай не дае нам асаблiвых клопатаў. Калi ж, аднак, iдзе пра тваю стомленасць, вялебны ойча, дык я мяркую, што яна не мае характару, за якi варта было б непакоiцца, наадварот, яна бадай што ў самы раз. Зрэшты, я, ойча, дзiўлюся з цябе. Сустракаюцца час ад часу неўраўнаважаныя людзi, якiя раптам пачынаюць бунтаваць пасярэдзiне жыцця. Наколькi ты, ойча, больш дальнабачны i больш празорлiвы за гэтых шаленцаў! Ты хацеў бы палепшыць свет, сам бадай што толькi адной нагой у iм стоячы. Гэта мудра. Здаецца мне, што, у сутнасцi, ты больш цэнiш справу свайго жыцця, чым гэта цяпер, аслабеўшы целам, дапускаеш.

Тарквемада хацеў павярнуць галаву, але не хапiла сiлы.

- Перастань, - сказаў ён.

- Дурнiца! - спакойна адказаў на гэта голас з цемры. - Каго ты, стары пень, хочаш ашукаць, мяне? Што табе з жыцця? Нiчога. Дык чаго ж ты тузаешся? Можаш зрабiць адно: памерцi. I то як мага хутчэй. Бо ты ўжо непатрэбны, ты зрабiў сваё. Пасля цябе прыйдуць твае выхаванцы.

Тарквемада ляжаў нерухома, халодны пот выступiў на скронях. Голас гаварыў далей:

- Нiчога, на шчасце, ты не зможаш змянiць. Усё пойдзе вызначанай табою i адзiна правiльнай дарогай. Будзе ўмацоўвацца будова царства божага на зямлi, вялiкая справа ўсеагульнай няволi дзеля будучай свабоды i дзеля перамогi тэрору, каб магла зацараваць справядлiвасць. Несумненна, час ад часу то тут то там будуць з'яўляцца нейкiя маленькiя людзi, якiя будуць талдычыць пра нейкую там туманную i не з гэтай зямлi свабоду. Але што яны супраць сiстэмы, якую ты збудаваў? Ты, мой ойча, лепш за каго б там нi было павiнен разумець, што перад родам чалавечым дзве толькi дарогi, дарога iдэi i дарога бяссэнсiцы. Якую трэцюю можаш ты супрацьпаставiць? Анiякую, бо такой дарогi няма. Можна iсцi да парадку альбо да хаосу. Теrtium nоn dаtur. Усякiя iншыя iмкненнi, незалежна ад таго, у якiя б эфектныя адзежыны яны нi ўбiралiся, - гэта толькi блазенскае перайманне парадку i хаосу. А таму трэба рашыць i выбраць. Я быў i ёсць за парадак. Вядома, у залежнасцi ад акалiчнасцяў служыў я розным iдэям, але мой розум i маё сэрца заўсёды былi на баку тых, якiя бачылi парадак свету ў адзiнай i агульнаабавязковай праўдзе. Людзi такога крою заўсёды былi, ёсць i будуць маiмi, так сказаць, духоўнымi сынамi. Праўда, я кажу гэта не дзеля таго, каб пахвалiцца. Магчыма, што нечая занадта вытанчаная ўражлiвасць угледзiць у маiх словах адценне мегаламанii цi нават пыхi. Я ўжо сустракаў такiя ацэнкi. Тым часам гэта зусiм не так, i калi я дазволiў сабе назваць людзей iдэi сваiмi духоўнымi сынамi, дык толькi з павагi да гiстарычнай праўды. На жаль, чалавечыя веды пра мiнулыя часы ўсё яшчэ недастаткова пануюць над фактамi. Ведаеш, мой ойча, напрыклад, я задумваюся над нэдарэчнасцю, з дапамогай якой сама розныя вучоныя спрабуюць на пiсьме высветлiць пэўны выпадак, прабач, выпадак - гэта не зусiм дакладнае азначэнне, бо тут iдзе не так пра факт у будзённым яго разуменнi, як пра непаўторную сiтуацыю, якая вызначае гiстарычны прэцэдэнт. Думаю, мы разумеем адзiн аднаго. Але ж так, думаю пра яблык, якi Ева ахвяравала Адаму ў раi. Яблык! Праўда, гэта даволi разумная i нават не пазбаўленая прыгажосцi паэтычная метафара. Але што яна азначае, што за ёю хаваецца? Вучоныя кажуць, што пад яблыкам трэба разумець свядомасць дабра i зла. Якая наiўная прастадушнасць! Каб ведаць, што такое зло i дабро, патрэбна нешта, што акрэслiвае дабро як дабро i зло як зло. А што такое гэтае нешта? Дык вось, перш чым высветлiць гэта, хацелася б, вялебны ойча, апiсаць рай. На жаль, мае словы занадта недасканалыя, каб iмi можна было перадаць гэтую вiзiю ва ўсiх яе прапорцыях. Калi б ты спытаўся ў мяне, цi гэта мясцiна горная i лясiстая цi, наадварот, гэта шырокая раўнiна са спакойнымi рэкамi - далiбог, я не патрапiў бы вырашыць гэту дылему. А таму, не хочучы ствараць непатрэбных легенд, скажу табе столькi, колькi я ведаю: быў рай, а ў iм людзi. Ойча вялебны, легенда зрабiла з iх iстот, ва ўсякiм разе, дасканалых, бязгрэшных, прыгожых i невыказна шчаслiвых. Але якiя яны былi бедныя i пры сваiм знешне бестурботным багаццi, якiя пахiбныя i нябогiя! Несумненна, нават з маiмi сцiплымi здольнасцямi я мог бы пры невялiкiм намаганнi намаляваць табе райскую краiну з музыкай сфераў, а зямлю ў такiх прыгожых формах i колерах, што нават цяпер, сярод гэтай негасцiннай начы, ты пачуў бы на твары лагодны павеў цёплага зефiру, а вакол сябе пахi сама цудоўных кветак. Да i людзей здолеў бы ўпрыгожыць. Фантазiя? Наогул, не маю нiчога супраць фантазii. Ва ўсякiм разе, я думаю, што гэта наша агульная, так сказаць, рацыя абыдзецца i без фантазii. Будзем рэалiстамi! Божа вялiкi, яшчэ цяпер, калi я спрабую выклiкаць гэтыя змрочныя часы, мяне ахоплiваюць узнёслыя дрыжыкi лiтасцi i спачування, ахоплiваюць яны мяне не менш, чым у тыя часы, калi я сузiраў бязмежна смутны лёс першых людзей. Яны мелi, здавалася, усё, а ў сутнасцi нiчога. Былi голыя не толькi ў сэнсе даслоўным. А што яны мелi перад сабою, якiя перспектывы на заўтра? На жаль, вельмi мала. Нямую прыроду. Усходы i заходы. Велiч глыбокай начы, асветленай толькi таямнiчымi зоркамi. Дзiцячы енк. Буры i дажджы. Заўсёды далёкiя гарызонты. Любоўныя пяшчоты. Засухi. Пахаванне мёртвых. Сваю смерць. Што ж яшчэ? Га! Яшчэ можа мужчынскае жаданне схапiць за горла другога чалавека. Можа, багатырскае пачуццё трыумфу, якое распiрае грудзi, калi паставiць голую нагу на голы карак ворага? Можа... зрэшты, чаго нам далей гуляць у адгадкi? Будучы людзьмi, яны павiнны былi мець перад сабою ўсё, што звязана з чалавечай натурай. I тут пачынаецца дылема. Сэнс, сэнс усяго гэтага! Што гэта ўсё азначае? Што такое жыццё? Што такое смерць? А нянавiсць? А ўсе цяжкiя думкi, якiя прыходзяць ноччу? У той час, кiруючыся хутчэй за ўсё пачуццём, якое вынiкала з разумення нэндзы iснавання, я даў людзям, прабач, калi гэта зноў прагучыць нясцiпла, даў я ў той час людзям iдэю, бо толькi яна можа ўлiць патрэбны сэнс у чалавечае iснаванне. Чаго ж варты гэты свет, калi ён не мае сэнсу? Права на гвалт i кроў чалавек прагнуў. Марыў, каб асвяцiлi злачынства i жорсткасць. Сублiмацыя аказалася неабходнасцю. Сапраўды, даючы людзям iдэю, я збавiў iх ад страшнай ялавасцi i нуды.