Сельма Лагерлеф - Пярсцёнак Лёвеншольдаў (на белорусском языке)

Здавалася, нiбы Борд толькi i чакаў ад жонкi гэтых слоў. Мiгам апынуўся ён каля лесвiчкi i пачаў спускацца ў пралом.

Але толькi ступiў ён на каменную падлогу падзямелля, як пачуў парыпванне лесвiчкi i ўбачыў, што ўслед за iм лезе i жонка.

- Вунь што, ты i сюды за мной цягнешся, - сказаў ён.

- Баюся я пакiнуць цябе адзiн на адзiн з нябожчыкам.

- А не такi ўжо ён i страшны, - запярэчыў муж. - I не адчуваю, што халодная рука хоча мяне задушыць.

- Ды ўжо нiчога ён нам, вiдаць, не зробiць, - падтрымала жонка. - Ён жа ведае, што ў нас i ў думках не было ўкрасцi пярсцёнак. Вось каб мы дзеля забавы пачалi адкручваць века труны, тады iншая справа.

Муж вобмацкам прабраўся да труны генерала i пачаў мацаць рукой уздоўж века. Ён адшукаў шрубу з невялiкiм крыжыкам на плешцы.

- Тут быццам бы знарок усё так i прыладжана для злодзея, - сказаў Борд, пачынаючы спрытна i асцярожна адкручваць шрубы труны.

- Чуеш што-небудзь? - запыталася жонка. - Цi не варушыцца ён у труне?

- Тут цiха, як у магiле, - адказаў муж.

- Ён жа, мусiць, не лiчыць, што мы задумалi адняць у яго самае дарагое, - працягвала жонка. - Вось каб мы века труны паднялi, тады iншая справа.

- Так, ды тут ужо давядзецца табе мне дапамагчы, - сказаў муж.

Яны паднялi века i цяпер ужо не ў сiлах былi стрымацца ад сквапнасцi. Iм не цярпелася авалодаць скарбам. Яны сарвалi пярсцёнак са струхлелай рукi, апусцiлi века i, не сказаўшы нiводнага слова, цiшком выбралiся з магiлы. Iдучы цераз могiльнiк, яны ўзялiся за рукi, i толькi апынуўшыся па iншы бок нiзкай шэракаменнай могiльнiкавай сцяны i спусцiўшыся на прасёлак, адважылiся загаварыць.

- Думаецца мне, - сказала жонка, - што ён сам гэтага хацеў. Зразумеў, што нядобра нябожчыку берагчы такi скарб, вось i аддаў яго нам па добрай волi.

Муж зарагатаў.

- Так, ну i ну, няма чаго сказаць, - вымавiў ён. - Не ўжо, не прымусiш ты мяне паверыць выдумцы, быццам ён аддаў нам пярсцёнак па добрай волi; проста ў яго сiлы не было нам перашкодзiць.

- Ведаеш што, - сказала жонка, - сягоння ноччу ты быў вельмi храбры. Мала такiх, хто адважыцца спусцiцца ў магiлу.

- А я зусiм i не думаю, што паступiў нядобра. У жывога я б нiколi i далера не ўзяў, ну а што за бяда ўзяць у мёртвага тое, што яму ўжо не патрэбна.

Iшлi яны гордыя i задаволеныя i толькi здзiўлялiся, што нiкому, акрамя iх, не прыйшло ў галаву забраць пярсцёнак. Борд сказаў, што паедзе ў Нарвегiю i прадасць там пярсцёнак, як толькi выпадзе якi-небудзь зручны выпадак. Iм здавалася, што за пярсцёнак удасца атрымаць вельмi многа грошай i нiколi больш не давядзецца адчуваць страху перад заўтрашнiм днём.

- А гэта што? - раптам прыпынiўшыся, запытала жонка. - Што я бачу? Няўжо зара займаецца? На ўсходзе ж павiнна свiтаць?

- Не, сонцу яшчэ рана ўзыходзiць, - сказаў селянiн. - Вiдаць, - пажар. I як быццам дзесьцi каля Ольсбю. Цi не...

Яго перапынiў гучны жончын голас.

- Гэта ў нас гарыць! - крычала яна. - Меламстуга гарыць! Генерал падпалiў яе!

У панядзелак ранiцай у маёнтак Хедэбю, размешчаны зусiм блiзка ад царквы, прыбег магiльшчык i, ледзь не задыхаючыся, выпалiў: iм з мулярам, якi збiраўся зноў замураваць склеп, падалося, быццам века генеральскай труны з'ехала набок i што шчыты з гербамi i ордэнскiя стужкi, якiмi яно прыбрана, ссунуты з месца.

Неадкладна людзi спусцiлiся ў склеп i заўважылi, што там пануе страшны беспарадак i што шрубы труны сарваны. Калi знялi века, то адразу ж убачылi, што на ўказальным пальцы левай генералавай рукi пярсцёнка няма.

III

Я думаю пра караля Карла XII i спрабую ўявiць сабе, як людзi любiлi яго i як баялiся.

Бо я ведаю, што незадоўга да смерцi каралю надарылася аднойчы зайсцi ў карлштацкую царкву ў час богаслужэння. Ён прыехаў у горад вярхом, адзiн i нечакана; ведаючы, што ў царкве iдзе служба, ён спынiў каня каля царкоўнай брамы i ўвайшоў не праз галоўны ўваход, а праз прытвор, як звычайны прыхаджанiн.

Але ўжо ў дзвярах ён убачыў, што пастар падняўся на кафедру, i, не жадаючы перашкаджаць яму, застаўся стаяць там, дзе стаяў. Не адшукаўшы сабе нават месца на лаве, а прыхiнуўшыся спiнай да вушака, ён пачаў слухаць пропаведзь.

Але хоць ён i ўвайшоў непрыкметна i моўчкi стаяў у змроку пад царкоўнымi хорамi, з самай апошняй лавы нехта пазнаў яго. Магчыма, гэты быў стары салдат, якi страцiў руку цi нагу ў паходах i быў адасланы дамоў яшчэ да Палтавы. I салдату падумалася, што гэты чалавек з зачасанымi назад валасамi i арлiным носам, мабыць, i ёсць сам кароль. I, пазнаўшы яго, ён тут жа падняўся з лавы.

Суседзi на лаўцы, пэўна, здзiвiлiся, чаму ён устаў, i тады ён шапнуў iм, што сам кароль тут, у царкве. I ўслед за iм мiжвольна ўсталi ўсе, хто сядзеў на гэтай лаве, як гэта бывала заўсёды, калi з алтара цi з кафедры абвяшчалiся словы самога госпада Бога.

Вестка аб тым, што кароль у царкве, iмгненна разнеслася з гэтай лавы на iншыя, i ўсе як адзiн - i старыя i маладыя, i багатыя i бедныя, i хворыя i здаровыя - паднялiся з месца.

Здарылася гэта, як ужо сказана, незадоўга да смерцi караля Карла, калi пачалiся няшчасцi i беды. Бадай, ва ўсёй царкве не знайшлося б тады чалавека, якi не страцiў бы дарагiх яго сэрцу сваякоў або не згубiў усяго свайго багацця, i ўсё па вiне гэтага караля. I калi каму-небудзь нават i не даводзiлася наракаць на ўласны лёс, яму варта было б падумаць аб тым, да якой галечы даведзена краiна, колькi страчана заваяваных зямель, i аб тым, што ўсё каралеўства акружана ворагамi*.

* У апошнi перыяд вайны краiны - удзельнiцы Паўночнага Саюза (Данiя, Рэч Паспалiтая, Расея) - узмацнiлi ваенныя дзеяннi супраць Швецыi. Кароль Аўгуст вярнуў сабе польскi трон, i шведскiя войскi былi выгнаны з тэрыторыi Рэчы Паспалiтай. Дацкiя войскi ўварвалiся ў паўднёвую Швецыю, Расея заняла Фiнляндыю, Эстляндыю, Лiфляндыю, Аландскiя выспы.

I тым не менш, тым не менш... Як толькi людзi пачулi разнесеную шэптам погаласку аб тым, што тут, у храме Божым, знаходзiцца той самы чалавек, якога столькi разоў праклiналi, як усе адразу ўсталi.

Усталi i засталiся стаяць. Нiхто i не падумаў сесцi зноў. Гэта было проста немагчыма. Там ля бакавога ўвахода стаяў сам кароль, i пакуль ён стаяў, трэба было стаяць усiм. Калi б хтосьцi сеў, то зняважыў бы караля.

Магчыма, пропаведзь працягнецца доўга, але нiчога не паробiш, давядзецца пацярпець. Нiхто не хацеў зневажаць яго.

Ён быў салдацкiм каралём i прывык да таго, што салдаты ахвотна iшлi за яго на смерць*. Але тут, у царкве, вакол яго былi простыя гараджане i рамеснiкi, простыя шведскiя мужчыны i жанчыны, якiя нiколi ў жыццi не чулi каманды: "Узяць на каравул!" Аднак варта яму толькi паказацца сярод iх, i яны ўжо траплялi пад яго ўладу. Яны пайшлi б за iм у агонь i ў ваду, аддалi б яму ўсё, чаго ён пажадае, бо верылi ў яго, абагаўлялi. Ва ўсёй царкве прыхаджане малiлiся за гэтага незвычайнага чалавека, якi быў каралём Швецыi.

* Карл XII быў вельмi папулярны сярод салдат свайго войска, якiм iмпанавалi яго асабiстыя якасцi - храбрасць, самавалоданне, сiла волi.