Тайыр Назханов - Қылмыстық процесте бизнесті қорғау

Алайда экономикалық қызмет саласындағы істер басқа негіздер бойынша да жіктелуі мүмкін. Мысалы, шаруашылық қызметтің салалық ерекшелігі бойынша өндірісте, қоғамдық тамақтандыру, сауда саласында және т.б. экономика саласында және меншікке қарсы қылмыс жасау әдістері зауыттарда, елді мекендерді абаттандыру кәсіпорындарында, фармацевтикалық компанияларда және т.б. ерекшеленуі мүмкін.

Бұдан әрі аталған істердің кейбіреулері мемлекеттік салада, ал басқалары экономиканың мемлекеттік емес секторы саласында жасалады деген негізде бөлінуі мүмкін. Мысалы, жымқыру әртүрлі секторларда жасалуы мүмкін. Егер зиянкес – бюджеттік ұйымның басшысы болса, онда, әдетте, зиян тікелей мемлекетке келтіріледі, сол сияқты залал кәсіпкерге, жеке ұйымға келтірілген жымқыру істері де бар. Ал салық төлеуден жалтару тек мемлекеттік секторға зиянын тигізеді.

Жоғарыда айтылғандармен қатар рұқсат етілген экономикалық қызметке және тыйым салынған экономикалық қызметке қатысты істерді бөліп көрсетуге болады. Рұқсат етілген қызметке жалпы заңды негізде жүзеге асырылатын, яғни бұл кәсіпорындар ресми тіркелген, жұмыс істейтін, бірақ қылмыстық жолмен, мысалы, бюджетке салық төлеуден жалтаруға бағытталған кірістерді жасыру немесе азайту әрекеттерін жатқызуға болады. Немесе қолданыстағы кәсіпорында бас- тапқыда болмаған тауарларды жөнелту үшін шот-фактураларды жазып бере бастайды. Экономика саласындағы тыйым салынған қызметке, мысалы, экономикалық контрабанданы, жалған ақша жасауды, қаржылық (инвестициялық) пирамида құруды, яғни іс-әрекеттерге тыйым салынған және бастапқы заңды бизнестегі заңдылықтан ауытқу нысаны бола алмайтын әрекеттер жасалған жағдайды жатқызуға болады.

Экономика саласындағы құқық бұзушылықтар қылмыстық кодекстің әртүрлі құрамдарының белгілеріне жататынына қарамастан, олардың ортақ сипаттамалары бар. Әдетте, субъектілер экономика саласында қызмет ететін басқарушылық, өндірістік, коммерциялық және басқа ұйымдардың қызметкерлері болып табылады. Айыпталатын әрекеттер олардың функционалдық міндеттерін бұзуына байланысты жасалады.

Құқық қорғау органдары экономикалық қылмыстық істерді тергеу кезінде мыналарға назар аударады: нормативтік құқықтық актілердің қандай ережелері бұзылды, субъект қандай жарғылық және өзге ішкі құжаттар негізінде қызметті жүзеге асырды, ниеттің бар немесе жоқ екендігін дәлелдеу, залалдың мөлшері қандай, ол немен расталады, қатысушылар бар ма, олардың әрқайсысының рөлі, бухгалтерлік құжаттаманың болуы, ондағы бұрмаланулар, сондай-ақ өзге де мән-жайлар.

Экономикалық бағыттағы істер қылмыстық іс жүргізу заңдарын ғана емес, сондай-ақ азаматтық құқық пен салалық нормативтік құқықтық актілерді білуді талап етеді. Сонымен қатар көбінесе экономикалық саладағы істер өте ерекше болып келеді, мысалы, интернет-платформалар бойынша істер. Сондықтан ҚР Қаржы мониторингі агенттігінің орталық аппаратындағы тергеушілер соңғы уақытта қылмыстық істерді тергеу кезінде сарапшыларды тартуда. Сонымен қатар олардың цифрлық технологиялар, қаржы, құрылыс және т.б. сала- ларда түрлі рұқсаттары бар сарапшылар жұмыс істейтін дербес басқармалары бар. Қорғауды жүзеге асыру барысында ұзақ уақыт бойы сарапшы есепшілер, салық органдары, құрылысшылар, IT-мамандарымен жұмыс істеп келемін және бұл дұрыс та, өйткені бәрін білу мүмкін емес, ал сіз өзіңіздің клиентіңізбен сенімді қорғаныс желін құра білуіңіз керек.

Өкінішке орай, қылмыстық процестің жетілдірілмегендігіне байланысты іс жүзінде тергеудің келесі сатыларында адам күдікті болған кезде олардың процессуалдық тіркелуіне дау айту мүмкіндігі бола тұра, адвокат өзінің қорғауындағы адамға экономикалық істер бойынша нақты көмек көрсете алмайды. Қорғау және айыптау тараптарының теңдігі туралы декларативті түрде мәлімделуі мүмкін, бірақ іс жүзінде адвокаттың өкілеттіктері тергеушіге қарағанда аз. Мысалы, сотқа дейінгі тергеудің өте маңызды кезеңі – сот сараптамаларын тағайын- дау және қорытынды беру үшін мамандарды тарту. ҚР ҚПК 64, 70, 71, 272-баптарына сәйкес тергеуші тиісті қаулымен танысуға мүмкіндік бере отырып, сараптама тағайындалар алдында жәбірленушіні, күдіктіні, адвокатты хабардар етуге міндетті, бұл ретте адвокат-қорғаушыға тіпті қаулының көшірмесін алуға да рұқсат етіледі. Сараптама аяқталғаннан кейін тергеуші процеске қатысушыларды сараптамалық қорытындымен таныстыруға міндетті, бірақ тергеушілер көбінесе ықтимал күдіктінің процессуалдық мәртебесін тіркеуді соңғы сәтке дейін кешіктіреді, бұл адамды, әрине, мұндай құқықтары жоқ куәгер ретінде ресми түрде қалдырады. Осылайша, қорғаныс тарапының сараптама мен зерттеуді тағайындау туралы хабардар болу, содан кейін тиісті қорытындыларға уақтылы қол жеткізу құқықтары шектеледі. Сотқа дейінгі тергеу аяқталар алдында ғана бұл «куәгерлердің» мәртебесін күрт өзгертіп, оларды күдікті деп тану және олардың әрекеттерін саралау туралы шешімдер жариялайды.

Алайда, бұл ретте, сотқа дейінгі тергеудің басынан бастап тергеу күдікті деп тану туралы қаулы шығарылады деп санайтын адамдарға қатысты жасырын тергеу әрекеттері жүргізілуі мүмкін екенін есте ұстаған жөн. ҚР ҚПК 232-бабы 7-бөлігінің 1, 4-тармақтарына сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда, хабарда оны дайындайтын, жасайтын немесе жасаған адам ретінде көрсетілген, не оған қатысты оның тергеліп жатқан құқық бұзушылыққа қатысы бар не дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған қылмыстық құқық бұзушылық туралы мәліметтері бар деп пайымдауға өзге де негіздер бар адамға қатысты, сондай-ақ, егер үшінші тұлға қылмыстық құқық бұзушылық туралы ақпаратты алатын немесе беретін іс үшін маңызы бар. Сондай-ақ негізінен экономикалық және меншікке қарсы қылмыстар бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы арыздар бастапқыда нақты адамдарға қатысты берілетінін ескеру қажет.

Демек, бұл адамдар ҚР ҚПК 65-1-бабы 1-бөлігінің анықтамасын негізге ала отырып, қорғалуға құқығы бар куә мәртебесіне ие болады, оған сәйкес егер адамға қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда және хабарламада оны жасаған адам ретінде көрсетілсе не оған қарсы қылмыстық процеске қатысушы куә айғақ берсе, бірақ осы адамға процестік ұстап алу қолданылмаса не оны күдікті деп тану туралы қаулы шығарылмаса, онда ол қорғалуға құқығы бар куә мәртебесіне ие болады. Ал жасырын тергеу әрекеттерін жүргізе алатын үшінші тұлғалар – бұл процеске куәгер ретінде қатысатын немесе тергеушіге ешқашан ресми түрде шақырылмаған, бірақ құқық қорғау органдарының қарауында болуы мүмкін адамдар. Осылайша, адам қылмыстық қудалау органдарының тарапынан оның жеке басына қызығушылықтың жоқтығы туралы бейқам түрде сенсе, сонымен бірге оған дәлелдемелер жиналады. Істің барлық материалдарымен танысу кезеңінде клиентіңіздің қаншалықты артық сөйлегенін оқып шығып, белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын қалай түсіндіруді ойлайсыз. Неліктен мұны ертерек жасау мүмкін емес? Бұл ҚР ҚПК 296-бабы 1-бөлігінде айқындалған қорғау тарабы үшін заңнамалық кедергі, соған сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам күдіктіге және оның қорғаушысына айыптаулар тізімін қоспағанда, тігілуі, нөмірленуі, іс парақтарының тізімдемесіне енгізілуі және тергеу органының мөрімен бекітілуі тиіс істің барлық материалдарын ұсынады. Танысу мақсатында заттай дәлелдемелер де ұсынылады және күдіктінің немесе оның қорғаушысының өтініші бойынша тергеу әрекеттерінің хаттамаларына қоса берілген болса, фонограммалар, бейнежазбалар, кинофильмдер, слайдтар, өзге де ақпарат жеткізгіштер жаңғыртылады.