Тайыр Назханов - Қылмыстық процесте бизнесті қорғау

Бізде қазіргі таңда 01.01.2015 жылға дейін, яғни ҚР соңғы ҚПК заңды күшіне енгенге дейін болғандай тергеуге дейінгі тексеру жүргізілмейді. Енді сотқа дейінгі тергеудің басталғаны туралы адамдар тінту, құжаттар алынып, шоттар жабылып, контрагенттерден жауап алу жүргізіліп жатқан кезде ғана біледі. Алайда қылмыстық істің ашылғаны туралы мәлім бір белгілер арқылы анықтауға болады. Бұл туралы банктерден, мемлекеттік кіріс органдарынан сұрау салулар куәландыруы мүмкін. Кәсіпкер мұны сезгеннен кейін бірден бухгалтерлік есепті тексеруді қамтитын компанияның аудитін өзі жүргізуі керек. Оның үстіне мұндай тексерулерде «тәжірибелі» адамды сырттан шақырған дұрыс. Онымен бірге экономикалық қылмыстық істерге мамандандырылған адвокат құжаттаманы тексерген кезде құқықтық аудит жүргізу керек, өйткені тергеуші кейін оған өзінің айыптау призмасы арқылы қарайды. Кәсіпкер адвокатына барлығын ашық айтқаны абзал, сонда ол істі дәл сол жерде тезірек реттеп, осыған байланысты тиімді заң көмегін көрсетуге болады. Кәсіпкер бухгалтерлік есеп пен заңды құжаттарға аудит жүргізгеннен кейін өз құжаттарын ретке келтіруі керек. Бәрін сканерлеп, серверді кеңсе аумағынан тыс жерге көшіргені дұрыс. Келесі қадам – ұжыммен жұмыс. Бұл жерде адвокат қайтадан өз клиентімен, яғни компанияның меншік иесімен немесе директорымен жұмыс жасап, оған қызметкерлермен қарым-қатынас жасауды тапсыру керек. Неліктен бұл маңызды, себебі тергеуші мықты адвокаттарды әртүрлі заңсыз әдістермен істен шығаруға тырысады. Олар әдейі жалған айғақ беруге мәжбүрлеу сияқты себеп табады, онда қызметкер адвокат оны осылай айтуға бұйырды деп айтады.

Мұндай істер бойынша қорғаныстың әлсіз буыны компания қызметкерлері болып табылады, өйткені жауап алу бірінші солардан басталады. Оларды жүргізу барысында негізгі шешімдерді директордан басқа кім қабылдайтыны, олар қалай қабылданатыны, кімнің қандай қызметтік функциялары бар екені, куәгердің келісімшарт туралы не білетіні, оның орындалмауы сот тергеуіне себеп болғаны белгілі болады. Сондықтан куәгерге жауап алуға заң көмегін көрсету туралы келісімі болатын адвокатпен бірге барғаны дұрыс. Сотта куәгерлердің 10-12 сағат бойы адвокатсыз тергеушімен бірге су- сыз, тамақсыз, дәретханасыз отырдық және соңында хаттаманы оқымай-ақ жай ғана қашып құтылу үшін қол қойдық деп айтып жатқандарын көріп жүрміз. Онда бұл куәгер айтқандай жазылмаған. Сосын олар тергеушіні сотқа шақырады, ал прокурор оған «куәгерге қысым көрсеттіңіз бе?» деп сұрақ қойғанда, тергеуші «әрине, жоқ!» деп жауап береді. Ал сот өз кезегінде, тергеушіге сеніп, айыптау үкімін шығарады. Егер кәсіпкер өз қызметкерлерін уақтылы қорғауға, ешкімді азаптамауға және тергеу сатысында істі тоқтатуға шаралар қабылдаса, осының бәрін болдырмауға болады.

Жалпы басынан бастап экономикалық қылмыстық істерде маманданған адвокатпен жұмыс жасаған дұрыс. Мысалы, жедел уәкіл есепшіге қоңырау шалып, оған бір күн ішінде келісімшарттар мен құжаттарды әкелуді сұрайды. Есепші бірден бәрін орындай бастайды. Ал бұл іс жүзінде қажет пе? Мәселе мынада, келісім шартта кем дегенде екінші тарап бар, егер ол туралы ақпаратты оңға және солға тарататын болсаңыз, оның құқықтары бұзылуы мүмкін. Сондықтан заңда құпиялылық пен коммерциялық құпия туралы келісімде осындай талап бар. Тәркілеу шаралары қашан орын алады? ҚР ҚПК 253-бабына сәйкес іс үшін маңызы бар белгілі бір заттар мен құжаттарды, егер олардың қайда және кімде екені нақты белгілі болса, сонда тәркіленуге жататын мүлікті алып қою мақсатында тәркілеу жүргізіледі. ҚР ҚПК 254-бабы 1-бөлігінде коммерциялық құпияны құрайтын құжаттарды тәркілеу тергеу сотының санкциялауын талап ететіні көрсетілген. Тергеу соты рұқсат еткен тәркілеу туралы қаулыны талап ете отырып, клиент онымен танысуға құқылы, ал оның адвокаты көшірмесін жасап алуға құқылы. Сонымен бұл қаулыда тергеуші судьяға санкцияның не үшін қажет екенін түсіндіруі керек деген мотивациялық бөлім бар. Мұнда сіз толық болмаса да, бастапқы кезеңде кәсіпкер мен оның адвокаты үшін өте құнды ақпаратты, соның ішінде қылмыстық істің нөмірін, тергеушінің тегін, тергеу жүргізіліп жатқан қылмыстың мән-жайын, қай бап бойынша, қай уақыттан бастап тергеу басталғанын таба аласыз. Ал қаулымен танысқаннан кейін кәсіпкер тергеушіден қажетті құжаттарды жинауға уақыт сұрай алады. Құжаттарды жинау кезінде клиентке компьютерде құжаттаманың егжей-тегжейлі атауы бар құжаттардың толық тізімін теріп, оны флэшкаға жүктеуге кеңес беремін. Осылайша, өзі немесе қызметкері және адвокаты құжаттаманы беру кезінде уақытты үнемдейді. Тергеуші жай ғана флэшкадағы ақпаратты жүктеп, өзінің деректемелерін жазып, хаттаманы басып шығаруы керек бо- лады. Компания қызметкері тергеушінің қолы қойылған осы хаттаманың көшірмесін алуға құқылы. Мәселен, ҚР ҚПК 256- бабы 2, 4-бөліктеріне сәйкес алынған барлық заттардың жеке ерекшеліктерін нақты көрсете отырып, хаттамада көрсетілуі тиіс алу хаттамасының көшірмесі олар жүргізілген адамға қолхатпен беріледі. Егер тәркілеу ұйымда жүргізілсе, онда хаттаманың көшірмесі оның өкілдеріне қолхат арқылы тапсырылады. Сондай-ақ тәркілеу жұмыстарының барысын фотоға немесе бейнеге бекіту қажет екенін есте ұстаған жөн.

Сонымен қатар тәркілеу жұмыстары кезінде фото немесе видеоны тіркеу керек екенін ескеріңіз.

Мұның бәрі салықтық тексеру жағдайында инспекторға осы хаттаманы ұсыну үшін қажет, ол өз кезегінде осы хаттаманы немесе алынған құжаттарды өз бетінше сұрай алады. Сол себепті заңға сәйкес шығарылған тәркілеу туралы қаулыны сұрауыңыз қажет. Бұл біріншіден, ал екіншіден, осы құжаттарды тапсырған кезде жедел уәкіл немесе тергеуші есепшімен сөйлесуге ниет білдіреді және онда есепші не туралы айтатыны әлі белгісіз, негізінен экономикалық қылмыстық істер бойынша көбіне директор мен есепшіні жауапқа тартатынын түсіну керек.

Құжаттарды беру әрдайым тыныш бола бермейді. Экономикалық қылмыстық істер бойынша кең таралған тінту сияқты тергеу әрекеті де бар, ол ҚР ҚПК 252-бабы 1-бөлігіне сәйкес іс үшін маңызы бар заттарды немесе құжаттарды табу және тәркілеу, оның ішінде тыйым салынуға жататын мүлікті табу мақсатында жүргізіледі. Әдетте олар бір уақытта кеңсенің орналасқан жерінде де, директордың, есепшінің және негізгі менеджерлердің тұрғылықты жерінде де әртүрлі мекен жайлар бойынша бірнеше тінтулер жүргізеді. Тергеуші ретінде тінту жүргізген және адвокат ретінде қатысқан адам ретінде тінтуге дайындық неғұрлым жақсы болса, іс соғұрлым жақсы болады деп айта аламын. Бұл тергеушіге де, тінту жүргізілетін адамға да қатысты. Тінту жұмыстары алдында кеңсе немесе пәтер терезелерінің астында жедел бөлімшелердің қызметкерлері тұрады, сондықтан бірдеңені лақтырып тастай аласыз деп күтудің қажеті жоқ, өйткені ол ерте ме кеш пе анықталады. Тінту басталар алдында тергеуші куәгерлердің қатысуы- мен бейнекамераға тінту жүргізу туралы қаулы жариялайды және тінту жүргізіліп жатқан адамға қолын қойғызып онымен танысуға, ал адвокат-қорғаушы қатысқан жағдайда соңғысына осы қаулының көшірмесін алуға мүмкіндік беруі тиіс.