Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка

Хачу з вамі разлічыцца. Колькі з мяне? — Хочу с вами рассчитаться. Сколько с меня?

Я двойчы гаварыў па тэлефоне з Масквой. — Я дважды говорил по телефону с Москвой.

Прашу даць мне рахунак за пражыванне. — Прошу дать мне счет за проживание.

Жылі сабе па абодвух канцах балота Журавель і Чапля.

После стала і м надта маркотна жыць, і вот уздумаў Журавель да Чаплі ў сваты ісці. Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху, цераз бор ды ў Чапляў двор.

— Як маешся, Чапля?

— Здароў, Журавель.

— Ці не пойдзеш, Чапля, за мяне замуж?

— А твае ногі доўгі, пер'е каротка; дужа ты брыдкі… Ідзі сабе, дзе быў!

Журавель перабраўся ізноў цераз балота дый прыйшоў у свой двор.

Раздумалася Чапля, што за Жураўля замуж не пайшла. «Дай, — кажа, — пайду да яго і перапрашу.»

Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху, церазбор ды ў Жураўлёў двор.

— Здароў, Журавель!

— Як маешся, Чапля?

— Вазьмі мяне замуж за сябе.

— Твая шыя доў га, і сіня, і крывая, і сама ты гарбатая, такой мне не патрэбна.

Хаця было і стыдна, аднак Чапля паплялася цераз бор назад у свой двор.

Шкода стала Жураўлю, што не ўзяў Чаплю бедную, і зноў пайшоў ён тою самаю дарогаю. Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху…

Так цэлы век свой хадзілі яны адзін да аднаго ў сваты, і так па абодвух канцах балота асталіся іх хаты.

(Народная казка ў апрацоуцы Цёткі (А. Пашкевіч)

маркотна — грустно, уныло, тоскливо

чапляў, чаще чаплін — цаплин

як маешся? — тип приветствия — как живешь?

брыдкі — некрасивый, безобразный, уродливый, отталкивающий

ізноў — снова

перапрасіць — извиниться, здесь: перепросить

не патрэбна — не надо

1. Выпишите из текста вначале слова, в которых происходит ассимиляция шипящих и свистящих согласных в случаях, когда она передается, а затем когда не передается на письме

Як пушчаны некім, імпэтнай стралой памчуся ўгару. (3. Бядуля) Меркавалася зняць варту без шуму, для гэтага былі вылучаны людзі, аднак тут, відаць, у некага выйшла памылка. (А. Кулакоўскі) Я не буду доў га, зараз жа вярнуся, трошачкі на рэчцы ў санках паважуся. (Я. Колас) Шугае полымя бурліва, а іскры-зорачкі шчасліва бягуць-плывуць бліскучым роем угору ў голькі к тоўстым хвоям і ў верхавінах прападаюць, бы вочкі плюшчаць, паміраюць. (Я. Колас) Улавіўшы цікаўны і у той жа час сарамлівы позірк карых вачэй, Антон наважыўся быў штосьці сказаць, але дзверы ўжо расчыніліся, і дзяўчына знікла ў кабіне. (А. Стаховіч) Расштурхаў Сцёпка грамаду і бліжэй да стала праціснуўся. (Я.Колас) Езджу па рэспубліцы часта. (З газет) Стук колаў усё набліжаўся, і, нарэшце, са змроку пачала вылучацца цёмная пляма фурманкі. (К. Крапіва) Яна з імі [кветкамі] няньчылася паводле пор году: вясною — бэз, летам — ружы, аж зімой — вазоны. (3. Бядуля) А бацька, сівы і яшчэ жвавы клапатун, цюкае непадалёку сякерай — шчапае на калодцы дровы. (М. Ракітны) Сухі, ледзь чутны шчаўчок пачуўся ў пакоі — патрон даў асечку. (М. Лупсякоў) Каб я згадзіўся з Шугаем, Гаравы не ўсчаў бы гэтай справы. (А. Асіпенка) Максі м думаў, што сын зусім адкаціўся ад яго, ад дому, што папрокамі і ўшчуваннем тут не паможаш (М. Стральцоў) Зары праменні, прарваўшыся праз сад вішнёвы, на шыбах, быццам зайчаняты, гуляюць, скачуць. (М. Танк)

1. Спишите текст. Подчеркните слова, в которых происходит уподобление смычных согласных смычно-щелинным.

Праз дзень, нібы пацвярджаючы Алесева прадчуванне, яму прыйшла павестка ў армію. (Я.Брыль) Каля лесу ляжаў цень — маленькая спадчына ночы. (З.Бядуля) Налева былі адчынены дзверы ў кухню, а проста — у вялікі пакой. (К. Чорны) Ночы ўжо робяцца даўжэйшымі, і грыбны запах асабліва адчуваецца пасля ночы. (К.Чорны) Чалавек прыгнуўся, прайшоў ад дарогі па бульбяніку крокаў з дваццаць і лёг паміж градак. (К. Крапіва) А за касцом двума слядамі адбіткі ног яго кладуцца, а косы свішчуць і смяюцца. (Я. Колас) Эх, аджыў ты свой век, жоўты ліст-бедачок, а на весну цябе скіне новы лісток. (Я. Колас) Людзі былі ў самай рознай вопратцы. (К. Чорны) Мой мілы таварыш, мой лётчык! Вазьмі ты з сабою мяне. (Я. Купала) 3 печы спрытна злезла гаспадыня, схапіла на запечку анучу і анучаю выхапі ла з пячуры чыгунок ды панесла яго ў кут ля парога, каб адцадзіць над цэбрам бульбу. (К. Чорны.) Растрэслі адзенне лясы, даўно адцвілі верасы і травы павялі. (М.Танк)

3. Образуйте прилагательные от следующих существительных с помощью суффикса — ск-.

Салдат, Руза, Каўказ, Арэнбург, чытач, зулус, Чэхія, Славакія, людзі, брат, Слуцк, горад, вараг, Парыж, Рыга, беларус, Прусія, жабрак, купец, Швецыя, рвач, трукач, Цюрых, скрыпач, хват, манах.

4. Образуйте существительные с помощью суффикса — ств- от следующих слов.

Ткач, агент, казак, купец, жрэц, таварыш, убогі, многа, брат, ваявода, харошы, птах.

Фонетический облик слов во многом определяют исторические чередования согласных звуков Они широко представлены как в формах одного слова, так и в разных, но родственных словах Ряд таких чередований возник еще в эпоху, когда все славянские языки составляли единое целое, некоторые — во время восточнославянского единства. В связи с этим наиболее распространены чередования согласных, общие для белорусского и русского языков, но есть и такие, которые представлены только в белорусском.

Общими с русским языком чередованиями являются [г] — [ж], [к] — [ч], [х] — [ш]: пяку — пячэш, навука — навучыць, нага — ножка, магу — можаш, муха — мушка, калыхаць — калышу. Это чередование наблюдается при образовании форм превосходной степени сравнения прилагательных (дарагі — даражэйшы, мяккі — мякчэйшы, ціхі — цішэйшы), при образовании прилагательных от других частей речи (Аленка — Аленчын, брусок — брусчаты, муха — мушыны, смех — смешны, адліга — адліжны, Волга — волжскі) В случае образования прилагательных от существительных типа будаўнік (строитель), вартаўнік, (сторож), прадстаўнік (представитель) единственным морфологическим средством является чередование [к] — [ч] будаўнічы. вартаўнічы, прадстаўнічы Этот тип чередования характерен также для большого количества глаголов клікаць (звать) — клічу, брахаць — брэша, ілгаць — ілжэ, ткаць — тчэ, лягу — ляжаш, цёк — цячы, зрачыся (отречься) — зрокся и т. д. Чередование [г] — [ж], [к] — [ч], [х] — [ш] не наблюдается в формах словоизменения существительных, зато широко представлено в разных типах их словообразования: зберагчы — зберажэнне, бераг — беражок, сухі — суш, глухі — глуш, рака — рэчка, далёкі — далеч и т. д.