Махмуд Самандаров - Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма

Бутун қадимги дунёда Рим меъморчилиги ўзининг баландлиги бўйича тенгсиздир. Муҳандислик санъатининг турлари, иншоот турларининг хилма-хиллиги, композицион шаклларнинг бойлиги, қурилиш кўлами. Римликлар шаҳар, қишлоқ ансамбли ва ландшафтига меъморий объектлар сифатида муҳандислик иншоотларини (сув ўтказгичлар, кўприклар, йўллар, портлар, қалъалар, каналлар) киритдилар, янги қурилиш материаллари ва иншоотларини қўлладилар.

Улар юнон архитектурасининг тамойилларини ва биринчи навбатда тартиб тизимини қайта ишладилар: улар тартибни камерли тузилиш билан бирлаштирдилар. Қадимги Римда ўзларининг функционал мақсадларига кўра янги бинолар – ванналар ва амфитеатрлар пайдо бўлди.

Aмфитеатрлар архитектура иншоотининг соф Рим типидаги туридир. Милодий 70—80 йилларда э. (милодий 1 аср) Колизей (лотинча колоссеусдан – «улкан») деб номланган улкан Флавиан амфитеатри қурилган, Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир. Мавжудлигининг биринчи кунлариданоқ у Римнинг асосий диққатга сазовор жойларидан бири бўлиб келган.

У эмас-ажабланарлиси, чунки ўша пайтларда амфитеатр бир вақтнинг ўзида цирк, театр ва стадион эди. Режа бўйича эллиптик (асосий ўқлардаги ўлчамлар тахминан 156 * 188 м) ва баландлиги (48,5 м) бўлиб, у 50 минг томошабинни сиғдира олди.

Aйлана бўйича у деярли 500 м га етган. Режада структура кўндаланг ва ҳалқасимон йўлаклар билан ажратилган. Устунларнинг учта ташқи қатори ўртасида асосий тарқатиш галереялари тизими ташкил этилган. Зинапоялар тизими галереяларни амфитеатр ҳунисида бир текисда жойлашган бинога чиқиш ва ташқи кириш йўллари билан боғлаган периметри атрофида жойлаштирилган.

Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир

Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир

Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир

Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир

Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир

Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир

Структуравий асос 80 та радиусли йўналтирилган девор ва шифтларнинг тонозларини кўтарувчи устунлардан иборат. Ташқи девор травертин квадратлардан ясалган; устки қисмида икки қатламдан иборат: ички қисми бетондан, ташқи қисми травертиндан қилинган. Мармар ва кноcк қоплама ва бошқа безак ишлари учун кенг қўлланилган. Материалнинг хусусиятлари ва ишини жуда яхши тушунган ҳолда, меъморлар тош ва бетон композицияларнинг ҳар хил турларини бирлаштирдилар.

Колизей Римдаги энг катта амфитеатрдир

Колизей фрагменти

Колизей фрагменти

Колизей фрагменти

Колизей фрагментидан

Колизей фрагментидан

Колизей фрагменти

Энг катта стрессни бошдан кечирадиган элементларда (устунларда, узунламасина камарларда ва бошқаларда) энг бардошли материал, травертин ишлатилган; радиал туф деворлари ғишт билан қопланган ва қисман ғишт камарлари билан енгиллаштирилган; ёқимли бетон тонозда оғирликни енгиллаштириш учун пломба сифатида енгил пемза мавжуд. Турли дизайндаги ғишт камарлари бетоннинг қалинлигига ҳам тонозларда, ҳам радиал деворларда киради.

Колизейнинг «рамка» структураси функционал жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлиб, ички галереялар, ўтиш жойлари ва зинапояларни ёритишни таъминлади ва материалларнинг нархи жиҳатидан тежамкор эди.

Колизей, шунингдек, даврий тартибга солинадиган қоплама шаклида айвон тузилмалари учун дадил ечимнинг тарихдаги биринчи маълум намунасини тақдим этади. Устида тўртинчи қават деворида арқонлар ёрдамида баҳайбат ипак айвон боғланган таёқлар учун таянч бўлиб хизмат қилган қавслар сақланиб қолган.

Колизейнинг кўриниши жуда катта ўлчамли ва кўп босқичли тартибли аркада шаклида деворнинг пластик ривожланишининг бирлиги туфайли монументалдир. Ичкаридан Колизей улкан ҳунига ўхшарди, унинг пастки қисмида арена бор эди. У эллипс, яъни чўзилган доира шаклида эди. Бу томошабинларга аренада бўлаётган воқеаларни кузатишни осонлаштирди. Эллипснинг узун томонининг ўртасида, аренанинг энг марказида Рим императори ва юқори мартабали шахсларнинг ложалари жойлашган эди. Меҳмонлар учун ўриндиқли қаторлар арклар билан боғланган тош устунлар билан мустаҳкам ушлаб турилган.

Колизейнинг дизайн хусусиятлари архитектурада тубдан янги сўз эди. Эллипс кўринишидаги арена стендлар билан ўралган бўлиб, улардан катта томошабинлар ҳаяжонли ўйинни томоша қилишлари мумкин эди.

Томошалар: ёввойи ҳайвонлар билан жанглар, гладиаторлар жанги ва бошқалар. Тўғридан-тўғри Колизей аренаси остида жуда кўп қўриқхоналар, касематлар ва ер ости зиндонлари бор эди. Турли техник қурилмалар билан жиҳозланган бу арена тувал томи билан қопланган, ҳатто кема жангларини ташкил қилиш учун ҳовузга айлантирилган. Aжабланарлиси шундаки, бир неча соат ичида амфитеатр аренаси кўлга айланиши мумкин, унинг юзасида байрамона экстраваганзалар ўтказилади. Бундан ташқари, махсус механизмлар аренани чўлга ёки ям-яшил ўрмонга айлантириши мумкин эди.

Тўсатдан қоялар ва ғорлар орасида йўлбарслар, қоплонлар, шерлар ва бошқа йиртқич ҳайвонлар пайдо бўлди. Ва гладиаторлар уларни овлай бошладилар.