Мухаммад Самандаров - Архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари

Ранин дизайнидаги бу функционал ва технологик ёндашув бизнинг асрнинг ўрталарига қадар ҳукмронлик қилади. Шу билан бирга, амалда чексиз имкониятлар иллюзияси мавжуд. Aтроф -муҳит элементларининг функционал, технологик ва физик ечим усулларини такомиллаштириш орқали инсон ҳатти -ҳаракатларининг «манипуляцияси». Шаҳарсозлик ёндашуви шунга ўхшаш, унинг асосий мазмуни ҳудудни функционал тақсимлаш, биноларни жойлаштириш ва коммуникацияларни йўналтиришдир.

Ҳозирги вақтда дизайннинг эстетик ва композицион жиҳатларига унчалик эътибор берилмайдиган, тор функционал ёндашувнинг йўқлиги аниқ кўрсатиб ўтилган. Бу кўп жиҳатдан саноат уй -жой қурилишининг композицион имкониятларининг чекланганлиги билан боғлиқ. Aтроф -муҳитнинг монотонлиги, эстетик тўлиқсизлигини бартараф этишга уринишлар шаҳарсозликнинг ривожланиши ва мураккаблашиши билан боғлиқ.

Мослашувчанлик, фазовий ечимларнинг ўзгарувчанлиги изланган композициялар ҳозирги вақтда атроф -муҳит сифатларини баҳолаш ва уни мақсадли шакллантириш вазифаси мураккаблашмоқда. Aтроф -муҳитнинг ривожланишида, аҳолининг фазовий ҳатти -ҳаракатларида психологик қулайлик, йўналиш шароитлари, атроф -муҳитнинг ижтимоий хилма -хиллиги каби омиллар фаол рол ўйнайди.

Бу омиллар шаҳар муҳитини шакллантиришда айниқса муҳимдир. Ижтимоий тадқиқотларнинг янги йўналишларини ишлаб чиқишни ва шаҳар маконини, бинолар ва мажмуаларни лойиҳалаш асосини аниқлайди. Ушбу тадқиқотларнинг асосий йўналиши хатти -ҳаракатларнинг мотивациясидир. Мотивлар – бу ҳаракатга, қўзғалишга (ёки ундан бош тортишга) сабаб бўладиган ҳодисалар ва ҳолатлар. Мотивлар эҳтиёжлар (онгли ва онгсиз), муносабат ва идеаллар, ҳис -туйғулар ва ирода бўлиши мумкин.

Мотивация марказида қадриятлар скелети ётади, уларни таққослаш ҳам тўғридан -тўғри ҳаракатларга, ҳам атроф -муҳитни умумий баҳолашга олиб келади. Сиз тегишли социологик тадқиқотлар ва асосланиш йўналишини белгилайдиган бундай баҳоларнинг бир қанча нисбатларини номлашингиз мумкин. Биз бу ерда қабул қилинган қарорга «тескари алоқа» сифатида тақдим этилиши мумкин бўлган функционал қулайлик ва жисмоний қулайликни баҳолай олмаймиз. Бироқ, унинг бу жиҳатлари атроф-муҳитни комплекс баҳолашга бевосита таъсир қилади. Ижтимоий -психологик компрессия ифодаланади дам олиш, ишонч, одамнинг психологик ҳолатининг барқарорлиги кўрсаткичлари. Aтроф муҳитнинг хусусиятлари бу кўрсаткичларга таъсир қилади. Маконнинг катталиги ва шакли, унинг изоляция даражаси (очиқлиги), космосдаги турли функционал бўшлиқларнинг комбинацияси «ижтимоий назоратга эга бўлиш». Космик параметрларнинг асосланиши фаолият жараёнида ҳар хил алоқа шаклларини ўрганиш билан боғлиқ (функционал ва технологик асослашдан ташқари). Космосни ташкил этишга қўйиладиган талаблар иштирокчилар сонига, мулоқотнинг табиатига, алоқалар олиб бориладиган фаолият турига (иш, дам олиш, ўйин ва ҳ.к.) боғлиқ.

Шу билан бирга, алоқа маконни ташкил қилишнинг асосий омили бўлиши мумкин (масалан, қўшни мулоқотнинг турли шакллари билан боғлиқ бўлган ташқи яшаш жойлари, клуб хоналари, ажойиб биноларнинг фойелари) ёки уларнинг талабларини тўлдирувчи ҳамроҳ. – фаолият мантиқлари (ишлаб чиқариш бинолари, спорт майдончалари ва бошқалар). Aлоқа шартлари маконни жиҳозлашга қўйиладиган талабларни, «ташқи» зоналарни такомиллаштиришнинг маълум даражаси ва характерини, шунингдек, маконнинг даражаси ва изоляциясини (очиқлигини) белгилайди. Шунингдек, «психологик», шу жумладан, функционал жараёнларнинг мувофиқлик даражаси билан белгиланади.

Шундай қилиб, квартирада бор шовқинли ва ўқиш зоналари мавжуд, турар -жой майдонида – спорт майдончалари ва дам олиш жойлари, шаҳар марказларида – «транзит» пиёдалар ҳаракати ва дам олиш жойлари изоляция даражаси ҳам даражага қараб белгиланади. «Мос келмаслик», тўсиқларни ажратиш, ободонлаштириш овозлари ва бошқалар – чегараларни анъанавий белгилашгача. Бир хил функцияларни бир жойда бирлаштиришнинг мумкин бўлган вариантларини аниқлаш муҳим худди шу нарса одамнинг психологик мослашуви билан чегараланади.

Мулоқот шартлари билан бир қаторда, психологик қулайлик бизни таъминлаш билан боғлиқ. Иш, кундалик ҳаёт, ўқиш соҳасидаги «мақсадли» фаолият. Бундай ҳолда, баҳолаш мезонлари ишлаш кўрсаткичлари бўлиши мумкин, диққат, меҳнат унумдорлиги, етуклик ва бошқалар. Психологик қулайликка бу ҳолда макон параметрлари, унда содир бўлаётган жараёнларнинг изоляция даражаси ва шунга ўхшаш – интеръернинг ранг -баранг ечими, дизайн ускуналари ва бошқалар. Турли ёш гуруҳларининг ҳатти -ҳаракатлари ижтимоий хусусиятларнинг ўрни – таълим, даромад, иш табиати. Ташқи яшаш муҳитини лойиҳалашда билим талаб қилинади, турли хил алоқа шакллари, мос; фазодаги бир хил бўлмаган функциялар кўприги (масалан, дам олиш – тразит-пиёдаларнинг янги ҳаракати – Aетей ўйини). Бунда ижтимоий-психологик таҳлил билан тўлдирилади орқага режалаштирилган ва ҳақиқий жараёнлар ўртасидаги тафовутни аниқлаш мақсадида мавжуд турар-жой бинолари ва квартираларни жойида ўрганиш ҳатти -ҳаракатлар ва уларни ўзгартириш мотивацияси.

Шаҳарни лойиҳалашда хизмат кўрсатувчи муассаса биносида аҳолининг ўзини тутиш сабабларини аниқлаш, иш, турар жой, дам олиш жойларини танлаш ва умуман шаҳар майдонларини баҳолаш катта аҳамиятга эга. Уларнинг ижтимоий аҳамиятига эга бўлган жинсий кўрсаткичларнинг бутун мажмуаси. Бу ерда бундай омиллар амалий қулайликлар (кўп жиҳатдан аҳолининг фазовий хулқ -атворини белгилайди), шаҳар элементларининг тарихий, маданий, мафкуравий, эстетик аҳамиятини баҳолаш, уларнинг фуқаронинг йўналишидаги ўрни, билан боғлиқ субъектив баҳо. Баҳолашнинг бутун мажмуаси одамнинг шаҳарга умумий муносабатини, уни яшаш жойини аниқлашини белгилайди.

Ўзаро муносабатлар бўйича тадқиқотлар атроф-муҳит хавфи ва одамнинг йўналиши шаҳар, унинг цензуралари, асосий йўллари, чегаралари, диққатга сазовор жойлари ҳақидаги тасаввурларини тавсифловчи хариталарни тузиш орқали амалга оширилади.

Aрхитектура ва режалаштириш дизайнида вазифа бор, яъни мақсад – бу одамнинг эҳтиёжларини амалда ҳисобга олиш. Атроф-муҳит элементларининг синтезини ҳал қилиш имкониятини таъминлайдиган субъект-фазовий муҳитнинг оқилона мураккаблик даражасига эришиш. Бу ёндашувларнинг барчаси шаҳарсозлик композицияси ғоясини кенгайтиради, чунки у эстетик жиҳатдан муҳим фазовий тузилмаларни қидиради, бошқа қийматли ғояларни ўз ичига олади. Ривожланишга фақат композицион ёндашув атроф -муҳит учун керакли йўналиш сифатларини таъминламайди. У бошқа қонунларга мувофиқ билан жойлашади янги нишонларнинг шаклланиши, шунинг учун, ўзига хос, «таниб оладиган», аниқланадиган муҳитни яратиш вазифалари нафақат пластика, қаватларнинг сони ёки биноларнинг рангларини кенгайтириш билан чегараланиб қолмайди.