Мухаммад Самандаров - Архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари

Энг кенг тарқалган «архитектура тури» – бу турар жой унинг тузилиши одамларнинг ҳаётий жараёнларини таъминлаш вазифалари билан белгиланади. Уй бу нафақат ҳаётнинг моддий қобиғи, балки унинг маънавий муҳити, инсоннинг ўзи ва ўз даври ҳақидаги моддий тасаввуридир. Бошқача қилиб айтганда, бу ҳаёт даражаси, услуб ва ҳақиқатга бўлган муносабат. Турар жой архитектурасининг дизайни ижтимоий-фазовий муҳитни шакллантириш жараёнини чуқур тушунишни талаб қилади ва у тарихий динамикани ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак. Турар жой архитектурасини яратишнинг замонавий жараёни уни илмий асослаш ва дизайн муаммоларини тегишли фанлар нуқтаи назаридан кўриб чиқиш вазифасини қўяди.

Замонавий назариётчилар архитектурани ижтимоий жараёнларини акс эттириш воситаси сифатида кўриб чиқишни ва унинг социология билан «кесишиши» масалаларига, уларнинг ўзаро таъсирига аълоҳида эътибор беришни таклиф қиладилар. Лойиҳа тадқиқотининг дастлабки босқичи замонавий жамият, унинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини ўрганиши керак. Архитектура – бу бизнинг давримиз маданиятини акс эттириш воситаси бўлиб, жамиятнинг мафкуравий муносибатидаги барча ўзгаришларни кўзга кўринадиган қилиб яратади, акс эттиради ва такрорлайди.

Шунга кўра, шахс ва жамиятнинг социологик жиҳати меъморий дизайннинг ижтимоий асослари учун асос сифатида қаралиши керак. Дизайн жараёнини шахсга йўналтирилган қилиш учун турар-жой архитектурасини ижтимоий ҳодиса сифатида кўриб чиқиш ва уни социология назарияси призмасидан таҳлил қилиш зарур. Бу борада катта қизиқиш рационализм ва саноатлаштиришнинг гуллаб-яшнаган даврида содир бўлган Макс Вебернинг классик социология назариясидир. Тахминан ўша даврда Россияда архитектурада янги йўналиш – конструктивизм туғилди, уни совет авангард услуби деб ҳам аташади. Бу йўналишнинг ўзига хос хусусиятлари, монолит шаклларнинг жиддийлиги, геометрияси ва лаконизмидир.

Ижодий дунёқараши асосан совет утопияси ғоялари асосида шаклланган конструктивист меъморлар биноларнинг ишлаш хусусиятларини илмий таҳлил қилишга асосланган янги дизайн усулини ишлаб чиқдилар. Улар рассомларни «онгли равишда фойдали нарсаларни яратишга» ундашди ва қулай нарсалардан фойдаланадиган ва фаровон шаҳарда яшайдиган янги уйғун одамни орзу қилишди. Кўп жиҳатдан совет конструктивистларининг турар жойларни лойиҳалашга бўлган ёндашуви Вебер ғояларини акс эттирди. Шу муносабат билан, бу асар муаллифи архитектурани Макс Вебер социология назарияси нуқтаи назаридан кўриб чиқишга ва тегишли назарий мисол билан ушбу назарияни лойиҳа фаолиятида қўллаш имкониятларини асослашга уриниб кўрди.

Макс Вебернинг социологик назарияси ҳозиргача Макс Вебернинг (1864—1920) фалсафий ва социологик муносабатлари ўз аҳамиятини йўқотмаган. Бугунги кунда Вебер таълимотининг қайта тикланиши, чунки унинг тадқиқотлари ва назарий услубий муносабатлари бизнинг давримизнинг мураккаб социологик муаммоларига ечим бўлиб хизмат қилиши мумкин. Вебер социологиясида энг муҳим ўринни идеал типлар концепцияси эгаллайди – у турли тушунчалар ва тоифаларнинг «идеал типик талқини» учун асбоблар тўпламини ишлаб чиқди. Бу «услубий аппарат» нима эканлигини яхшироқ тушуниш учун, тарихий босқичларга мурожаат қилиш ва у қандай шароитда яратилганлигини ва муаллифнинг ўзи уни қўллашда қандай маъно берганини кузатиш керак.

Макс Вебернинг фалсафий қарашларининг шаклланиши асосан 19-асрнинг охирги чорагидаги Европадаги ижтимоий сиёсий вазият, шунингдек табиий ва гуманитар фанлар назарий муаммоларининг ҳолати билан белгиланади. Ўша пайтда Германияда бу фанларнинг қарама-қарши услубий асосларига асосланган «табиат фанлари» ва «маданият фанлари» ўртасида туб фарқни ўрнатган иккита йўналиш мавжуд эди: «ҳаёт фалсафаси» (В. Дилтей, Г. Симмел) ва Баден мактабининг неокантизм (Г. Риккерт, В. Винделбанд). бу оқимлар қандай таъсир қилганини тушуниш керак. Вебернинг ижтимоий фанларни ўрганишда қўлланиладиган усул ҳақидаги мулоҳазалари ҳақида, Вильгелм Дилтейнинг антинатуралистик ғояси, ижтимоий фанлардаги билиш усуллари табиий фанларда мавжуд бўлган усуллардан фарқ қилиши керак, деган фикр эди. Бунинг асосида «тушуниш» (тавсифловчи психология усули) концепцияси ишлаб чиқилган бўлиб, унга кўра, инсон фаолиятини ўрганишда, ижтимоий ҳаётга ва сезги билан тўғридан тўғри кўникиш услубини бошқариш керак. Жамиятни ўрганадиган фанлар бу одамларнинг хис тўйғулари, мотивлари ва қизиқишларини тушунишни ҳисобга олиши керак.

Неокантизм деб номланган фалсафий тенденция Германияда 19—20 аср охирида пайдо бўлган. Бу йўналишдаги Баден мактабининг вакили Гейнрих Рикерт (1863—1936) борлиқ ва онг ўртасидаги муносабатларнинг марказий муаммосини илгари сурди. Унинг қарашларига кўра, бундай муносабатлар субъектнинг қийматига бўлган маълум муносабати асосида қурилади. У қийматни тизим тузувчи универсал тоифа даражасига кўтаради. Унинг фикрича қадриятларга тааллуқли бўлмаган нарса мантиққа тўғри келмайди. Вебер, Риккертнинг фикрлари билан ўртоқлашиб, қадрият ва баҳолашга бўлган муносабатни ажратиб кўрсатди. Биринчи ҳолда, тадқиқотчининг дунёқараш позицияларидан аниқланган фактлар ва уларнинг баҳосини қатъий ажратиш керак.

Вебернинг фикрича, фан субъектив баҳолардан ҳоли бўлиши керак. Бу шуни англатадики, олимнинг тажрибалари дунёсини ўрганиш ўрнига, у ишлаётган тушунчаларнинг шаклланиш мантиғини ўрганиш керак. Иккинчи ҳолда, гап билувчининг қадриятлари билан ҳар қандай билимнинг боғлиқлигини тахлил қилишнинг назарий муаммоси, яъни фан ва маданий контекснинг ўзаро боғлиқлиги муаммоси ҳақида бормоқда. Қадриятлар цивилизация тараққиёти, ўз даврининг муносабати ва натижада маълум бир тарихий даврдаги жамият маданияти билан белгиланади. Вебер концепциясига кўра, қадриятлар идеал тоифадаги тоифаларга бўлинади ва одамлар ёки ҳодисаларни реал тушунтириш воситаси сифатида ишлатила бошлайди.

Идеал тур остида, у ҳозирги пайтда инсон манфаатларига энг объектив жавоб берадиган идеал моделни англатади. Идеал тип маълум бир ҳодисанинг «маданий маъносини» тузатади, тарихий материалларнинг хилма-хиллигини олдиндан белгиланган схемага асосланмаган ҳолда ташкил қилади, яъни у «давр қизиқиши”ни назарий қурилиш орқали ифодалайди. Бундай қурилиш назарий тасаввурнинг маҳсули-утопия каби шаклланади: воқеликнинг баъзи хусусиятларини «тўлиқ ифода этишгача», «рухий ажратиш ва мустаҳкамлаш» ёрдамида (бир ёки бир томонлама мустаҳкамлаш ёрдамида) бир нечта нуқтаи назарлар, бу нуқтаи назар ёрдамида таъкидланган мавжуд бўлган кўп сонли ҳодисаларни битта тасвирда бирлаштириб, улар ўзаро мувофиқлик чегарасига етади.