Уладзімір Мажылоўскі - Па другі бок ценю

— Восенню будзем вяртацца назад — заеду, — каб хутчэй пазбавіцца ад непрыемнага пачуцця, паабяцаў Даніла. — Праведаю Якуба, а заадно і цябе, старая ведзьма. Пагляджу, на што ты патраціла нашы грошы, — з гэтымі словамі ён прышпорыў свайго жарабца і хутка схаваўся за дрэвамі.

— Не прыедзеш ты сюды, галубок, бо жыць табе засталося не больш за месяц, — прашаптала старая і, падхапіўшы начоўкі, знікла за дзвярыма зямлянкі.

2

Жнівень 1579 года быў сыры і стылы. Частыя дажджы расквасілі дарогі, затапілі лугі і паплавы, зрабілі няўтульным лес. У перамешанай з конскім гноем дарожнай твані вязлі ногі людзей і коней. Рухацца па такіх дарогах, нешта перавозіць стала амаль немагчыма. І вада! Вада была паўсюль: халодная, яна чвякала ў ботах, зацякала за каўнер, зябкімі змейкамі вілася па спіне і хутка змочвала адзенне да апошняй ніткі. Толькі агонь ратаваў ратніка, толькі ён даваў чалавеку цяпло і магчымасць прыгатаваць гарачую ежу — паратунак ад прастуды і іншых хвароб.

Ішоў пяты дзень аблогі Полацка войскамі караля Рэчы Паспалітай Стэфана Баторыя. Мінула шаснаццаць гадоў, як горад захапілі войскі маскоўскага цара Івана Васільевіча. Увесь гэты час Літва збіралася з сіламі, каб вызваліць яго. Шаснаццаць гадоў спадзяванняў і расчараванняў, крапатлівай падрыхтоўкі і веры ў перамогу. Шаснаццаць гадоў жыцця! А тут — на табе, яшчэ такое надвор’е.

Аблога зацягвалася. Перапоўненыя вадой равы і набрынялая вільгаццю зямля не давалі магчымасці ліцвінам і палякам падабрацца да сцен горада, падцягнуць штурмавыя вежы і лесвіцы. Мокрыя дубовыя бярвёны гародняў не загараліся ад распаленых ядраў і адно злосна шыпелі, што выклікала злосць у ліцвінскіх гарматнікаў і смех у маскавітаў.

У дадатак да ўсяго пачасціліся перабоі з прадуктамі харчавання. З жахам адзначаў для сябе ваявода ліцвінска-польскага войска Мікалай Радзівіл Руды, што яго воінства ўсё больш і больш апаноўвае нявер’е ў перамогу. Ён разумеў, што бяскорміца і непагадзь нішчаць салдацкую волю, што праз дзень-другі не ўтрымаеш сваіх вояў ні сілай, ні золатам, ні страхам пакарання. Думаў, што недалёка той час, калі яны, галодныя, пакінуць свае пазіцыі, зняславяць ліцвінскую зброю і яе старадаўнюю доблесць. «Пракляты дождж!» — гэтымі словамі ён пачынаў свой дзень, імі ж яго і заканчваў.

Асабліва абуралася нямецкая пяхота. Не вельмі хацеў Радзівіл наймаць гэтых ратнікаў на службу. Капрызныя і пыхлівыя, сквапныя да грошай яны прыўнеслі ў ліцвінскае войска бязладдзе. Здарылася так, што зараз у нямецкім лагеры пачалася крываўка. Каб спыніць распаўсюджванне гэтай хваробы, вечарам немцы вельмі моцна напіліся. Яны, нават не выставіўшы варты, заваліліся спаць. А ноччу ў іх лагеры пачалася незразумелая мітусня. Там чуліся чалавечыя перадсмяротныя стогны, разам з тым — жахлівае нейкае рыканне... Здавалася, у начной цемры на людзей абрынулася нейкая пачвара і пачала пазбаўляць іх жыццяў.

Адразу працверазеўшы, вартавыя з жахам узіраліся ў цемнату, прыслухоўваліся да жудасных гукаў, спадзяваліся, што гэта дождж і вецер шумяць у верхавінах далёкага лесу. Аднак дарэмнымі былі іх спадзяванні — сярод шатроў бязгучна насіўся цёмны цень конніка. Крыссе яго чорнага плашча, нібы вялікія крылы, драпежна матлялася ў паветры, ператвараючы вершніка ў пасланца іншага свету. Кроў замярзала ў жылах вартавых, пазбаўляла іх розуму, сціскала дых. І ўсё ж нехта з іх перамог страх, падняў трывогу, ударыў у трывожны звон, дзіка закрычаў. Наваколле адразу ж напоўнілася гукамі пераклічкі, ярчэй успыхнулі паходні, вогнішчы, зазвінела зброя.

А начны прывід знік гэтак жа бязгучна і хутка, як і з’явіўся.

Раніцай Стэфан Баторый выклікаў да сябе Мікалая Радзівіла Рудога.

— Што там здарылася ў нямецкім лагеры? — нават не прапанаваўшы, як звычайна, свайму ваяводу віна, запытаўся кароль.— Што за дурныя плёткі распаўсюджваюцца сярод нашых жаўнераў?

Радзівіл разгублена паціснуў плячыма і паспрабаваў апраўдацца:

— Учора вечарам нямецкія наёмнікі напіліся, а ноччу маскавіты зрабілі вылазку з крэпасці, заканапацілі некалькі нашых гармат, зарэзалі дзясяткі два немцаў — і ўвесь страх.

Толькі пасля гэтага кароль кіўнуў на крэсла ля невысокага століка:

— Сядай, пан Мікалай. Частуйся, — і, пачакаўшы, пакуль ваявода налье ў кубак віна, пацікавіўся: — А пра якога гэта Крывавага Фрыдрыха шэпчуцца салдаты?

Радзівіл зрабіў глыток моцнага венгерскага віна, задаволена прыжмурыў вочы, прамармытаў: «Добрае віно!» і адказаў:

— Чутка пра гэтага Фрыдрыха пайшла гуляць па нашай арміі яшчэ ад Друі, дзе невядомая банда напала ноччу на нашых разведчыкаў і ўсіх пагалоўна выразала.

— І колькі там загінула чалавек?

— Здаецца, чалавек дзесяць — пятнаццаць.

— І што, ніхто з іх не застаўся ў жывых? — Баторый падышоў да століка, узяў кубак з віном, зрабіў вялікі прагны глыток. — Ніхто не бачыў бандытаў?

— Ад першага нападу ў жывых заставаўся адзін чалавек, Якуб з Залесся, але ён, пэўна, памёр ужо, бо быў увесь пасечаны.

— А што, былі і яшчэ напады? — кароль спыніўся насупраць ваяводы і запытальна паглядзеў яму ў вочы. — Чаму ты маўчаў, князь?

— Пра што расказваць? — Радзівіл падняўся на ногі, аднак кубак з віном з рук не выпусціў. — Пра тое, што звычайныя рабаўнікі заб’юць з дзясятак нашых разявак, а тыя потым, каб апраўдацца, прыпісваюць гэта нейкаму прывіду, якога ўжо зрабілі сімвалам вайны? — Ваявода не адвёў позірку, некалькі імгненняў глядзеў у цёмныя, быццам вір, вочы свайго караля, шукаў там разумення і, не знайшоўшы яго, няўпэўнена дадаў: — Хаця, калі шчыра, ваша міласць, і я пачынаю верыць у гэтага міфічнага Фрыдрыха.

— Цікава!

— Калі здарыўся першы напад, я падумаў, што гэта п’яныя пасеклі адзін аднаго і прамаўчаў. Пасля другога — сам разбіраўся, быў на месцы трагедыі і бачыў дванаццаць абезгалоўленых трупаў, прычым большасць з іх былі рассечаны амаль напалову. Так рабаўнікі не сякуць. Так забівае толькі спрактыкаваны воін, а такі воін ніколі рабаваць не будзе. Трэці напад здарыўся ўжо тут, у першую ноч асады. І там: чатырнаццаць амаль распалавіненых ратнікаў. Але самае загадкавае тое, што на зямлі пасля нападу не бачна аніякіх слядоў бойкі: ні конскіх, ні чалавечых.

— Ты кажаш, што адзін чалавек усё ж выжыў. Што ён расказаў?

Радзівіл сумна ўсміхнуўся. Ён ведаў, што Стэфан Баторый вельмі любіў

слухаць самыя неверагодныя гісторыі, аднак у сваім расказе ваявода не бачыў нічога цікавага. У ім было шмат невядомага, незразумелага, страшнага, а такое палохае, выклікае пачуццё няўпэўненасці.

— Якуб з Залесся нічога не расказаў, бо быў мёртвы.

— Вось табе і на! — усміхнуўся кароль. — Нядаўна ты казаў, што ён застаўся жывы, а зараз, — што памёр!