Алесь Марціновіч - Былое, але не думы

— Трэба паспрабаваць, — загарэўся жаданнем Алесь.

К., будучы ўпэўненым, што Пісьмянкоў ужо «созрел» і для працягу той сур’ёзнай размовы, з якой пачалі, з упэўненасцю сказаў:

— То заўтра чакаю цябе з заявай.

Алесь усміхнуўся:

— А навошта спяшацца? — і нечакана для К., дый для мяне таксама прапанаваў: — Прыміце спачатку Марціновіча.

Сакратар партыйнай арганізацыі не чакаў ад яго падобнай прапановы. Тым больш не гатовы быў для адказу на яе. Таму, прамаўчаўшы наконт прапановы Пісьмянкова, не знайшоў нічога лепшага, як паспешна развітацца з намі.

— Прабачце, хлопцы, — паціснуў ён нам рукі, спачатку Алесю, потым мне, — можна было б яшчэ пагаварыць, толькі спяшаюся дахаты.

На тым і развіталіся.

Так і было вырашана маё пытанне з членствам у КПСС.

Да гэтага пытання я не звяртаўся нават тады, калі сакратаром партыйнай арганізацыі СП БССР стаў празаік С., чалавек сумленны ўжо хоць бы таму, што не збіраўся хаваць прычыну сваёй згоды заняць гэтую пасаду ў той час, калі так званыя «перабудавачныя вятры» дзьмулі ўжо ва ўсю моц, узнімаючы на паверхню розную брыдоту, якая нічога іншага не ўмела рабіць, як кляйміць камунякаў. Гэты С. ва ўсякім разе мне сказаў: «Чуў, што партыйным кіраўнікам зарплату падымаюць у два разы. То чаму б не папрацаваць, а далей што будзе, то будзе».

Што далей было, кожнаму вядома: развал СССР, руйнаванне КПСС. Перад гэтым жа самыя ўвішныя партыйныя пацукі пачалі разбягацца, не сумняваючыся, што хутка іхні карабель патоне. На іх месца прыходзілі тыя, хто не расстраціў яшчэ веры ў савецкую ўладу. Яны належалі да тых, каго гэтыя пацукі, маючы ўладу і сілу, на адказныя пасады стараліся не пускаць. Адзін з такіх пісьменнікаў, паэт П. і ўзначаліў партыйную арганізацыю Саюза пісьменнікаў БССР у гэты складаны час, а потым стаў працаваць і ў ЦК КПБ.

То ён і прапанаваў мне:

— Уступай у партыю. Я і з В. перагаварыў, — ён меў на ўвазе галоўнага рэдактара «ЛіМа». — Ён не супраць.

— А ці трэба? — шчыра засумняваўся я. — Тым больш цяпер, калі паўсюдна такі раздрай.

— Гэта ты так думаеш, а ў некаторых думка іншая.

Такое сцвярджэнне мяне заінтрыгавала.

— І хто гэтыя «некаторыя», у каго іншая думка? — пацікавіўся я.

— Вельмі ў партыю рвецца Т., — ён назваў аднаго маладога супрацоўніка «ЛіМа», які потым стаў адным з самых агалцелых «сведамых».

— Зразумей, — працягваў П. — На рэдакцыю выдзелена адна вакансія. Ты ўступаеш, а Т., — П. засмяяўся, — будзе чакаць.

Чаго-чаго, а каб Т. уступаў у партыю, я не хацеў. Вельмі ж не падабаўся ён мне. Вечна насуплены, пануры. Да ўсяго нейкі ўнутрана ваяўнічы. Калектыў штотыднёвіка невялікі, усе адзін аднаго добра ведаюць, а ён ходзіць па калідоры, амаль ні з кім не здароўкаецца, на ўсіх глядзіць пагардліва. Каму-каму, падумалася мне, а яму трэба перакрыць клапан.

— Уступаю, — не вагаючыся заявіў я П.

Але аказалася ўсё не так проста, як думалася мне. Менавіта ў гэты час трэба было паслаць каго-небудзь на вучобу ва ўніверсітэт марксізму-ленінізму пры Мінскім абкаме КПБ. Да «перабудовы» жадаючых вучыцца ў ім было дастаткова, хоць і даводзілася на заняткі хадзіць пасля вучобы, а цяпер ніхто не хацеў з гэтым універсітэтам звязвацца. Само сабой зразумела, што ад «ЛіМа» прапанавалі вучыцца ў ім мне. Давялося згадзіцца. Адбылося ўсё, як у той даўняй песні «Партия сказала: «надо», комсомол ответил: «есть!»

Каштавала мне нерваў тая вучоба! Яшчэ якіх нерваў каштавала. Толькі што нарадзіўся ў мяне другі сын. Жонка просіць, каб дапамагаў. Пасля работы стамляюся як ніколі, бо ноччу з-за плачу малога не высыпаюся. А тут яшчэ гэтыя заняткі. Праўда, на іх я надта і не хадзіў. Тым больш, што праз некаторы час з адным музыкальным крытыкам, які таксама рыхтаваўся стаць «марксістам-леніністам», знайшлі прымальнае выйсце. Пачалі заняткі наведваць па чарзе, адзін аднаго адзначаючы.

У час жа заняткаў чым толькі не займаліся: і штосьці чыталі, і красворды разгадвалі, і нават пісалі свае матэрыялы. Выкладчыкі, якія на падобным навучанні зубы з’елі, ставіліся да ўсяго спакойна і з разуменнем. Для іх галоўным было адчытаць чарговую лекцыю і спраўна атрымаць свой заробак.

Аднак аднойчы з’явіўся ў нас новы выкладчык. Штосьці па эканоміцы чытаў, якая, зразумела, мне, як і, дарэчы, шмат каму іншаму неабходна была, як таму сабаку мыш. Выкладчык жа той, які перабраўся нядаўна ў Мінск з нейкага абласнога цэнтра, быў ці то наіўны, ці то палахлівы. Хоць, бадай, у ім спалучалася і тое, і другое, у чым я хутка ўпэўніўся, калі ён пачаў сваю чарго­вую лекцыю, а кожны з нас заняўся сваёй справай. Іншыя выкладчыкі рабілі выгляд, што нічога не заўважаюць, а гэты пачаў хадзіць паміж радамі.

Падыходзіць да мяне. Я спакойна чытаю газету, нібыта поруч нікога і няма. Ён жа, не адыходзячы, працягвае лекцыю, даючы зразумець, што я павінен адкласці газету ў бок. Але я працягваю рабіць выгляд, што ні пра што не здагадваюся. Нарэшце, ён не вытрымлівае.

— Вы хіба не збіраецеся здаваць экзамен? — пытаецца ў мяне.

— Канечне, — адказваю з такой рашучасцю, быццам гатовы зрабіць гэта хоць зараз.

— І як вы будзеце здаваць? — дапытваецца ён.

— А гэта ўжо ад вас залежыць, — спакойна кажу я, нават не ўзняўшы голаву.

Да яго, мабыць, даходзіць бессэнсоўнасць гэтага дыялогу, бо, нічога больш не сказаўшы, пайшоў да свайго стала, называючы нейкія лічбы — лекцыя працягвалася.

Вучоба прабегла непрыкметна, прыйшоў і час здаваць экзамены. Сталася так, што першы экзамен я здаваў менавіта яму. Пры тым нечакана для сябе. Атрымалася так, што прапусціў заняткі два разы запар, таму і не ведаў, што курс лекцый ужо прачытаны. Як нічога і не было спяшаюся ў знаёмую аўдыторыю. Захожу і — вачам сваім не веру: у ёй сядзіць за сваім сталом толькі адзін гэты выкладчык.

— А дзе астатнія? — пытаюся ў яго.

— Падыдуць, — адказвае ён, — вы што, не ведаеце, што сёння экзамен?

Давялося прызнацца, што гэта сапраўды так. Ён, зразумела, чакаў, што я

запытаюся, калі можна будзе прыйсці здаваць іншым разам, аднак падобны варыянт у мае планы не ўваходзіў

— То можна здаваць? — пытаюся.

— Як здаваць? — ён паглядзеў на мяне такімі вачыма, што мне ажно шкода яго.

Падумаць толькі: ёсць жа наіўныя людзі, якія ўсур’ёз вераць, што мне, які адправацаў на той час у «ЛіМе» амаль трыццаць гадоў, неабходны веды па эканоміцы. Але, канечне ж, прамаўчаў. Толькі, уважліва паглядзеўшы на яго, даўшы зразумець, што ўспрымаю яго разумным чалавекам, нібыта сам сабе сказаў:

— І які білет лепей узяць?

Ён на гэта нічога не адказаў. Я ж узяў першы білет, што патрапіўся мне пад руку, і нават не чытаючы, што ў ім напісана, усміхнуўся:

— Я працую ў газеце «Літаратура і мастацтва». Літаратура і мастацтва, — паўтарыў я.