Уладзімір Някляеў - На ўсякім свеце

- Можа быць. Калі без Бога жыць.

Маргер узняў абедзве рукі:

- А што такое жыць з Богам ці без Бога? Гэта верыць ці не верыць? Маліцца ці не маліцца? Грашыць ці не грашыць? Што?.. - склаў ён рукі на грудзях. - Вось я забіў. Спачатку яе, каб яна не бачыла, як дзяцей... Але ж яна ведала, што іх таксама... І перад тым перахрысціла мяне. Пацалавала. Што гэта перад Богам?.. Хто яна перад Ім? Мы з ёй, яна і я, калі ад апошняга яе пацалунка, проста ад дотыку губамі да шчакі мяне ўдарыла, як маланкай! І такая хваля жарсці пракацілася па мне ад неба да зямлі і ад зямлі зноў да неба, што самога мяне як не стала, адна гэтая хваля, у якой я засек яе, страчваючы свядомасць, прытомнасць... Гэтак- сама, як кахаў...

Маргер доўгім-доўгім позіркам паглядзеў на дзеда Яся, на трох ягоных сыноў і ўнука, у жылах якіх, працёкшы праз пакаленні і змяшаўшыся з іншай крывёй, бруіла ягоная кроў, падышоў да кожнага, з кожным абняўся, не прамінуўшы Стасевага бацьку, павярнуўся да амбразуры і застыў, гледзячы ў ноч.

- Не так жывем!.. - раздражнёна махнуў рукой, калі выйшлі з бліндажа, Стасеў бацька. - Абы яму казаць. А як жыць, каб так? Дзяцей і жонак забіваць?.. - І раптам ён застыў на пагорку. - Чакайце... Калі Маргер сыноў засек, дык якія вы ягоныя нашчадкі?

- Не казаў ён пра сыноў, пра жонку казаў, а сыноў не забіў, у Карані выправіў, - з’явілася аднекуль, як з начы саткаўшыся, Стасева маці, і баба Алімпа саткалася каля дзеда за руку з Яўгенам, стрыечным Стасевым братам, які ўсміхнуўся вінавата: “Выбачайце, дапамог Стасю з Мацеем з магілы выбрацца, а пасля кінуўся вас даганяць і ў лесе заблукаў. Жывым быў - не блукаў, а вось нябожчыкам...” - і Стасю дых заняло: “Дык вось хто!..” - і ён ледзь не заплакаў, абняўшыся з братам, якога не толькі ён, але і Бог любіў, паслаўшы смерць яму ў маладым сне. Усе разам рушылі на клады, каля якіх развіталіся з дзядзькам Петрусём, якому трэба было ў Смаргоні, і дзядзькам Міколам, якому ў Варшаву. Ва ўсіх астатніх магілы тут былі, адна каля адной, толькі Стасевай яшчэ не было. “Ты не йдзі далей з намі, табе не час. Дахаты йдзі”, - сказаў дзед, а маці сказала: “Можаш сёння на могілках не прыбірацца, стаміўся ты, бедны, я сама зараз прыбяруся хуценька”, - на што бацька зыркнуў спадылба: “Ну ты ўжо зусім!.. Як гэта сама - абы табе казаць? Што людзі скажуць?..” - і яны пайшлі, спрачаючыся праз Стася, як спрачаліся праз яго, калі жывыя былі, а ён не стаў глядзець ім услед, бо адчуў, што не вытрывае, разарвецца сэрца, павярнуў дахаты, ішоў цераз Магерава поле і плакаў, а з амбразуры бліндажа за полем глядзеў яму ўслед, не міргаючы, Маргер.

У хаце яго чакала Ганя. Стаяла каля вакна, павярнулася да Стася, збялелая: “Мне сказалі, што ты разбіўся. Насмерць пад Суцькавым”. “Хто сказаў?” “Не ведаю. Але я пачула. Нібы маці тваёй голас быў...”

Маці любіла Ганю. Можа, яна ёй і сказала.

Толькі чаму пад Суцькавым?.. Суцькава ён прамінуў.

- Як ты?.. - спытаў ён стомлена, не надта жадаючы размаўляць, а яна ўстрапянулася:

- На маршрутцы я!.. - І, скочыўшы да печы, паставіла на стол яечню з блінамі, якімі заўсёды, калі раней яны разам прыязджалі ў Карані, частавала іх маці. - Яшчэ з вечара прыехала, а цябе няма й няма. Чаму ты машыну пад лесам кінуў? Яна ж толькі падрапаная.

Стась успомніў, як Ганя яго драпала, і ўсміхнуўся. Ён сам не чакаў, што з такога ўспаміну ўсміхнецца, раней гэта зусім інакш згадвалася, і ўспомніўшы, як яно згадвалася інакш, яшчэ раз усміхнуўся: “Падрапала, бяда якая... ”

- Вядома, не бяда, - зашчабятала ўзрадавана і праз тое, што ён усміхнуўся, і праз тое, што гаворку падтрымаў, хоць ён проста падуманае ўголас сказаў, Ганя. - Дзякуй Богу, што сам жывы... - і Стась спыніў яе, руку на руку паклаўшы: “А ты думаеш, я жывы?..”

Як яна за руку ягоную ўхапілася! Як прыціснулася шчакой і загаварыла хутка, час ад часу захлынаючыся словамі, нават не словамі самімі, а тым, што за імі было, што яе перапаўняла, удзячная яму, што ён яе слухае і, здаецца, разумеее, ці хоча зразумець, упершыню ў жыцці хоча зразумець, хоць Стась нічога не хацеў - так стаміўся паміраць і ўваскрасаць, а Ганя гаварыла, гаварыла, гаварыла...

- Калі я папрасіла, каб ты ўзяў мяне ў Карані, бо змучылася ўся, паразмаўляць хацела, а ты не захацеў, я так ускрыўдавала, што падумала... ды не падумала нават, пажадала... так моцна, як калісьці жадала, каб ты быў, цяпер пажадала, каб цябе не стала, каб я праз цябе не мучылася болей, каб ты забіўся па дарозе пад Суцькавам ці Багушамі, а потым... потым, гадзіны праз дзве, як ты паехаў, нешта такое са мной сталася, як душу з мяне вынялі, нібы я памерла... і зразумела, паміраючы, што гэта праз цябе... што гэта ты памёр, забіўся па дарозе ў Карані, як я таго пажадала... і такі жах мяне агарнуў, жудасць такая!.. бо ўжо няма з чым жыць, няма чаго жадаць... бо ўсё, чаго жадала, было звязанае з табой, а цяпер - што?.. нічога!.. апошняе жаданне спраўдзіў Бог - і я ўзмалілася:

Госпадзі! Стасю мой! Я ж не таго, зусім не таго жадала! Усё жыццё я ха­цела ашчаслівіць цябе, а ты не хацеў быць такім шчаслівым, як я хацела, дык што ж... Жыві, як хочаш, толькі жыві! Госпадзі, няхай ён жыве, ажыві яго, калі ён памёр! Госпадзі, забяры мяне замест яго, хоць як забяры, нават праз пакуты, калі грэх на мне, заклінаю цябе, Божа, я так яго кахаю!.. І я пажадала гэтага мацней, куды мацней, чым пажадала тваёй смерці... мацней, чым калі-небудзь чаго-небудзь жадала... і як нехта сказаў мне... не ведаю нават, сказаў, ці гэта неяк іначай было... але як пачула я спачатку, што ты забіўся, гэтак пачула пасля, што ты ажыў... і ўбачыла цябе, ясна ўбачыла спачатку ў магіле... прычым, не аднаго, а з братам тваім стрыечным, і падумала, што ты падвозіў яго ў Карані, а пасля ўспомніла, што яго даўно няма... і ўбачыла цябе ўжо аднаго ў пабітай машыне каля Багушоў, кінулася на аўтастанцыю, якраз маршрутка была, і па дарозе малілася і прасіла, заклінала, і ўсю ноч цябе чакала, чакала, чака...

Ганя заснула на ягонай руцэ.

Ён падняў яе, паклаў на канапу каля вакна, якое ўжо ружавела сонцам, што яшчэ не ўзышло. Ціха-ціха набіралася ім ранішняя хата: люстэрка ў дзверцах старой, яшчэ польскага часу шафы; карціна з ускрайкам Багушоўскага лесу і жанчынай на лугавіне пры ўзлеску, пра якую Стась заўсёды думаў, што гэта ягоная маці; абраз у чырвоным куце, перад якім Стась укленчыў, памаліўся і рушыў на могілкі.

Па дарозе падвярнуў да бліндажа. Ніхто не зірнуў на яго з амбразуры, не знайшлося ў бліндажы ніякай зброі. Ніякай, апроч дзіды. Можна было падумаць, што гэта ён сам і прынёс дзіду ўночы, а болей тут і не было нічога, калі б пад амбразурай не стаялі адна на адной дзве пустыя скрыні, а на верхняй не ляжала мапа. З чырвонымі, сінімі, зялёнымі і жоўтымі стрэлкамі на ёй...

“Маргер! - паклікаў Стась. - Маргер, ты тут? Ты не пакінуў Карані, Маргер?”