Костас Варналис - Сапраўдная апалогiя Сакрата (на белорусском языке)

(Страшэнны гвалт, пагрозы, крыкi: "Далоў! Далоў!")

14. Якое яшчэ там "далоў!"! Навошта марна гарлапанiць? Паспееце назлавацца, бо далей я скажу пра вас яшчэ горшае. Баiцеся, каб я не выкрыў нячыстыя справы кожнага з вас паасобку? Супакойцеся... Я не бачу далей, як два першыя рады. I зноў жа... Скуль мне ведаць усе вашыя iмёны? Каб вы зрабiлi дзесяць (досыць i трох!) подласцей, разам было б колькi тысяч... Хто здолеў бы пералiчыць iх, адну за адной? Мне вы прыпiсалi ўсяго тры, i спатрэбiлася аж шэсць гадзiн, каб пра iх расказаць i пераканаць вас. I, зрэшты, чаму вы злуяцеся, што я вас выкрываю? Вы ж - Закон, Закон учарашнi, сённяшнi i заўтрашнi. Калi б хоць адзiн сярод вас быў чысты, Закон развалiўся б, рассыпаўся ў прах.

15. Не кажыце мне: "Дык вось што! Столькi год ён плявузгаў, нiбыта дух кiруе матэрыяй, а душа - целам, што ён не лiчыўся з думкаю натоўпу, а толькi з думкаю фiлосафаў, гэта значыць, са сваёй, бо астатнiя ўсе садысты. Але цяпер, калi яму прыпякло, ён на ўсё забыўся, трызнiць i лаецца". Не, я нiчога не ганю i не ўхваляю. Мне не шкада памерцi невiнаватым, як i не сорамна было б памерцi вiнаватым. Мне ўсё адно, цi я сёння расквiтаюся з подласцю законаў, як i ўсё адно, калi я вам вызвалю месца паводле загаду Прыроды - праз некалькi месяцаў цi праз год. Я вiнен вам. Адыходзячы ўрачыста i пад гукi трубаў з аднаго Нiчога ў другое, яшчэ большае Нiшто, я з задавальненнем пасмiхаюся з вас i з самога сябе. Што тут зробiш? Разважаць - значыць пацяшацца.

16. А як падумаю, што вы шалееце не раўнуючы як сабакi ад маiх слоў, а зрабiць мне нiчога не можаце, нават пайсцi адсюль не можаце, бо страцiце свае тры аболы - дык мне так i хочацца падскочыць ад задавальнення i злацешнасцi. Я вас люблю, мне так i карцiць абняць i расцалаваць вас, як гэта робяць п'янтосы. У вас затрэслiся б паджылкi ад адной толькi думкi, што вы - на маiм месцы. Ну вось, спачатку вас звязалi, а потым прымусiлi выпiць атруту. Вось пачаўся боль i сутарга.., шклянеюць вочы, i з рота iдзе пена, пранiзлiвы холад падымаецца з ног, павольна праточваецца ў цела i ўчэплiваецца сваiмi кiпцюрамi спярша ў страўнiк, а потым - у сэрца... I гэта ўсё... Не мацайце сваiх жыватоў, грамадзяне афiняне. Няма там анiякае атруты: там скачуць (цi неўзабаве пачнуць скакаць) усе радасцi божыя - казлiная пячонка, падсмажаная на вуголлях, салёная чарнаморская паламiда, свiныя каўбаскi, прыпраўленыя перцам i часнаком, арэхi, разынкi, вiно (шмат вiна!) - i загуляюць музычныя вятры. Вы бессмяротныя i былi б, так сказаць, яшчэ больш неўмiручыя, каб Лёс надзялiў вас конскiм хвастом, якiм бы вы махалi налева i направа, нiбы веерам - каб прагнаць мух, што кусаюцца, калi вы спiце i калi вы судзiце, бо судзiце вы сплючы!

ЧАСТКА ДРУГАЯ

1. Калi я ўявiў сабе, што ляжу на дашчаным ложку, увесь адпаведна ўпрыгожаны, ляжу камiчна-ўрачыста, як усе нябожчыкi; а вакол мяне стаяць, з выглядам засмучоных Магдален, патрыятызм абвiнаваўцаў, ваша бязгрэшнасць i чысцiня вашых законаў, я шчыра засмяяўся. Бо, як вам вядома, вошы ўцякаюць з нябожчыка на жывое цела. I калi зiрнуў я на вас, жывых, якiя прасмердлi, нiбы падла за дзесяць дзён (у каго - лiхаманка, у каго - кiла, у каго - экзэма, кароста, сухоты), i ўсё ж хочуць вырваць вока свайму блiжняму, я падумаў пра жывёлу: тая, што жарэ iншых, уяўляе сябе бяссмяротнаю, а тая, якую жаруць, не мае нават надзеi калi-небудзь уваскрэснуць для лепшага жыцця.

2. Але потым я падумаў: а што было б, Сакраце, каб замест цябе, што стаiць на трыбуне "з вясёлымi тварам i вачыма" i пасмiхаецца з iх... каб перад iмi за абвiнавачанага быў твой распасцёрты труп? Судзяць жа часам мёртвыя прадметы: цэглу, шалупiнне ад кавуноў, крукi, на якiя падвешваюць тушы... Ведаеш, што б тады здарылася? Усе б сабралiся вакол цябе, нахiлялiся б, каб лепей цябе разгледзець, кiвалi б спачувальна галовамi i казалi: "Ён добры быў, небарака... Паглядзiце, як папрыгажэў нябожчык. Заплюшчылiся яго лiсiныя вочкi, патанчэлi пульхныя губы, схуднеў i выцягнуўся яго пляскаты нос. Глядзець прыемна! Памятаеце, з якой асалодай ён лупцаваў сафiстаў i ашуканцаў - нiбы выбiваў лiсiныя шкуркi. Ён зрабiў шмат дабра дзяржаве. А якая аддзяка? Пражыў i памёр на саломе. I кажучы мiж намi, той, хто пацярпеў ад яго слоў i ўчынкаў, можа, i дурань, але не махляр; а той, хто зарабляе справамi i словамi сваiмi, мае смярдзючыя рукi i душу... Ведаеце што? Давайце зробiм яму пахаванне на грамадскi кошт. Нашым дзецям патрэбныя ўзоры".

3. А цяпер, раз ужо не пашчасцiла мне памерцi сваёю смерцю, вы мяне забiваеце... зноў-такi дзеля прыкладу. Вам патрэбная ахвяра... не дзеля таго, каб вашы дзецi навучылiся любiць Дабрачыннасць, а каб яны баялiся Рэспублiкi. Вам патрэбная буйная ахвяра, каб аплацiць злачынствы ўчарашняй тыранii i каб загарадзiць дарогу яе вяртанню. Пасля таго як вiнаватыя паўцякалi, вы схапiлi мяне, "настаўнiка" Крыцiя i легкадумнага Ферамена, якi адмаўляе ахлакратыю авадня, што не даваў вам спакою. Цела маё (мяса i косткi) не заважыць, вядома, на шалях Немезiды гэтулькi, колькi важыць тысяча пяцьсот трупаў ахвяр тыранаў, але шмат важаць маё iмя i мая душа. I калi б вас усiх разам, сто пакаленняў, кiнуць на шалi вагаў, усё адно я б заважыў болей.

4. Пройдуць гады, i знойдзецца ў мяне шмат сяброў, i з'явiцца шмат зласлiўцаў, тутэйшых i тамтэйшых, цяперашнiх i будучых, якiя ўзнiмуць ладны вэрхал вакол маёй смерцi. Мяне назавуць "найлепшым з элiнаў", "салаўём муз", "самым справядлiвым", "самым разважлiвым", "вянком Элады". Дзецi вашыя збудуюць мне храм, "Сакратыён", i штогод увесну будуць прыносiць мне ахвяраваннi. Мне будуць пакланяцца, як богу (хоць вы i не дазвалялi мне мець нават нiкчэмнага "дэмана"). А дзеля чаго? Адны дзеля таго, каб паставiць сваё iмя побач з маiм, калi загавораць пра мяне; iншыя - каб паказаць, што, калi б я жыў у iх эпоху, яны б мяне зразумелi i шанавалi. Марны занятак! I тыя, i гэтыя праз меру павялiчаць маё значэнне i пакрыўдзяць вас: яны будуць хлусiць i верыць хлуснi. Вы й Закон выканалi свой абавязак. Адно толькi: вы караеце мяне не за тое, што я парушыў Закон, а за тое, што я аказаўся няздольны растаптаць i пераступiць яго! "Не мае рацыi Сакрат, бо слабы ён i бядняк - i таму варты смерцi!" Вось што трэба было сказаць у даносе...

5. Калi б мяне судзiў кожны з вас паасобку, грамадзяне афiняне, вы б мяне апраўдалi, але ўсе разам вы гэтага зрабiць не можаце. Чым больш людзей лiпне адно да аднаго, ператвараючыся ў натоўп, тым менш у iх развагi i болей злосцi. I каб вас тут сабралася пяцьсот адборных мудрацоў - скажам так, Сакратаў - уся ваша гайня не была б вартая i паловы таго, чаго варты адзiн дурань; а вас жа тут - пяцьсот дурняў. Натоўп, Грамадская Думка - гэта велiзарны дварняк, прывязаны да кала на сонцы. Ён спiць бесперастанку цi скрабе сваю каросту; i шалёна кiдаецца на людзей, як толькi хто-небудзь памкнецца змянiць тое, з чым ён звыкся: спусцiць з ланцуга. Гэтак i вы: ледзь толькi вам данеслi, што я падрываю рэлiгiю, паганю моладзь i разбураю Логiку, - вы ўскочылi, нiбы тысячаногi звер, i заляскалi, як Сiмплегады, сваiмi скiвiцамi, пагражаючы расцерцi мяне на пыл. Калi б я еў полымя i глытаў шпагi, як фокуснiк на кiрмашы, гэта б вас не здзiвiла, i вы б падумалi, што я сапраўды глытаю шпагi i ем полымя. Нават калi б я быў шарлатанам-лекарам i частаваў вас мачою i гноем, вы б думалi, што менавiта мне вы абавязаны жыццём. Вы б гэта зразумелi i плацiлi б мне грошы. Але апошнiм часам вы часта чулi, як я, усмiхаючыся, казаў: "Нiчога не ведаю". I я напраўду нiчога не ведаю. Вам гэтага не зразумець! Атрымоўваецца, я - сапраўднае Страшыдла! Хто ведае, на што яно здатнае?