Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

- Легчы трэба... На зямлю... Што ж з табой рабiць?..

Алёша, папярхнуўшыся, закашляўся. Зрабiўся белы, як палатно.

Махорка, мусiць, быў стаў, бо ззаду яму зноў тарханулi ў плечы.

"Трэба данясцi хлапца да вазоў. Узяць на рукi i нясцi перад сабой. Не дойдзе..." - падумаў ён.

Махорка сядзеў цяпер на возе, звесiўшы ногi з ляжэйкi, а яму здавалася, што ён iдзе сцежкай, па якой ззаду паўзе гадзюка...

Цела зрабiлася шорсткае, што ад асця; здавалася, на скуры высыпала сыпка. Мiж лапатак стаяў холад - там не высыхала мокрая рубашка. Траслося ўсё ўсярэдзiне, i вунь як не хацелася ехаць - хоць забi.

"Вот табе i Пунiшча. Нават не справiлiся даехаць. Што цяпер?.."

Адвярнуўшыся, Махорка зiрнуў на Боганчыка. Той iшоў ля калёс, узяўшыся за ляжэйку, i глядзеў уперад.

Усе былi ля сваiх вазоў - загадалi немцы. Яны загадалi яшчэ не сыходзiцца ў кучу i не гаварыць адзiн з адным. Пагоняць перад сабой праз Тартак. Шаша недзе перакапана... На шашы завалы... А тут, на дарозе, яны баяцца мiн. I засады баяцца... Хаваюцца за плечы, як у Камене. У Камене яны аж два разы выганялi з вёскi людзей i пёрлi перад сабой на лог да Вiлii, дзе на другiм беразе былi партызанскiя акопы. I старых i маладых...

На дарозе грукалi нагамi немцы, як усё роўна з соснiку, з гары, сыпалася каменне, - iшлi ззаду, услед за падводамi.

Над дарогай падняўся пыл - роўна з лесам, яна стала ўся сiвая, як ад дыму. Немцы падымалiся з лагчыны на гару, i здавалася, што яны вылазяць з зямлi - галовамi. Iшла, вiдаць, рэгулярная часць - немцы варочалiся з вёсак у Краснае цi, можа, нанава хлынулi з-за Вiлii шашой, каб праз Краснае i праз Лепель прарвацца на Палiк...

На дарозе ад сонца блiшчалi вiнтоўкi i аўтаматы, як чорнае шкло. Блiшчалi, што выпацканыя ў дзёгаць, чорныя прыклады - немцы няслi вiнтоўкi стваламi ўнiз: на канцах прыкладаў блiшчала шырокая белая бляха. Блiшчалi ўгары ў пыле штыкi - нажы - i чорныя скрыначкi на плячах у немцаў, мусiць, з патронамi; блiшчалi каскi, вялiкiя, з чыгуны, у якiх дома вараць свiнням бульбу, з загнутымi кароткiмi брылямi над вачыма, з белымi, маленькiмi, намаляванымi матылямi над вушмi; блiшчалi плешкi ад балтоў на касках, белыя, што вышараваныя ў пяску; блiшчалi на дзягах белыя кацялкi; блiшчалi чорныя кулямёты з доўгiмi i тупымi рулькамi ў вялiкiя дзiркi, блiскалi мiнамёты за плячыма ў немцаў - маленькiя, чорненькiя, на жалезных падстаўках, вузкiх i доўгiх, што ўсё роўна на бляхах, на якiх дома ў печы сушылi баравiкi i ячмень на крупы...

Махорку здалося, што блiшчыць уся дарога... Ён падумаў, што гэта б'е з-за соснiку ў вочы сонца, не дае глядзець, i адвярнуўся...

Пад'язджалi да павароту, да старога раскiданага маста ў лагчыне. За мастом злева на iмшарах было недзе Пунiшча...

Дарога iшла лагчынай, паабапал дарогi воддаль раслi старыя рэдкiя сосны; ля самай зямлi па сiвым моху слаўся малады соснiк i пад'ялевец.

На глыбокiм, густым i дробным, як перасеяным на рэшата, жоўтым пяску на дарозе тырчалi што ўкапаныя сасновыя пнi - чорныя смалякi, абдзёртыя восямi i вымазаныя ў дзёгаць, i раслi сасонкi, дробныя, жоўтыя: не ўсталi з зямлi.

З гары, калi iшоў дождж, вiдаць, гнала сюды пясок, да самага маста; конь правальваўся па каленi, i Махорка звярнуў набок, на цвёрдае: на сiвец i верас. Ля маста было свежа; над самым соснiкам нiзка стаяла сонца, i ён блiшчаў увесь ад расы. Запахла балотам, гразёю i сырым бабком; зафорскаў конь, чуючы ваду, - хацеў пiць.

За мастом дарога выводзiла на стары буй. Пачынаўся Тартак...

На гэтым месцы, выбiтым i калясьмi i леспрамгасаўскiмi прычэпамi, - тут вазiлi да вайны ўвесь час лес да Дзвiнасы, пад самае Краснае, - стаяў некалi тартак - лесапiлка. Ля лесапiлкi быў i млын. Лесапiлкi даўно ўжо не стала, а малоць у млын вазiў яшчэ яго бацька, калi быў жывы, Махорка помнiць.

На буi ўсюды было панакiдана старога дрэва. Доўгае i кароткае, круглякi i пашчапанае, яно ляжала ля самай дарогi, паўязджала глыбака ў зямлю, пагнiло, патрэскалася i парасло белым мохам, струпаватым i дробным, што кароста; пазасыпалася жоўтым пяском, якi невядома адкуль браўся тут, мусiць, яго панарывалi краты, точачы норы. Ад сасновага бярвення пааставалiся смаляныя асяродкi - тоўстыя i буграватыя, яны ляжалi на самай дарозе, усё роўна як яе хто вымасцiў ад гразi, i драгка было ехаць. Ляскаталi калёсы - здавалася, парассыпаюцца драбiны; кiдала з боку на бок, як на грэблi ля вёскi; аднекуль з меха пырскала ў вочы жыта: па зярняцi.

Была вiдаць здалёку белая бяроста - цэлыя кучы, усё роўна як хто нассоўваў яе ды не даў рады забраць цi спалiць; ля бяросты ляжала ўпокат чорная, у белыя пiсягi, з нарастамi губы i цэру, крывая, тоўстая, не абхапiць у камлi, бяроза. Сям-там блiшчалi сосновыя намазгляватыя, без кары круглякi, не пагнiлi i ляжалi ўнакат - у два-тры бярны, - дзе некалi, мусiць, былi высокiя, не дастаць з зямлi рукой, шлiхты. Пасля iх раскацiлi людзi, рассунулi бомкамi i пусцiлi ў гатар. Гатар рэзаў цвёрдую з камля, што камень, сасну, засыпаючыся чырвоным ад смалы, як акрываўленым, пiлавiннем; крышыў на соль доўгiмi i вузкiмi, нацягнутымi, як струны, пiламi сухiя сукi, што iшлi ў дрэве ад самага сэрца; стукаў з натугай, як надрываючыся, калi людзi, упёршыся рукамi, пхнулi яму пад зубы дрэва; пасля ныў, як шалёны, калi аставаўся парожны, раскiнуўшы на бакi шырокiя, тонкiя, белыя, як сыр, дошкi - усё, што асталося ад дрэва. Дошкi хапалi з-пад пiл чорныя, у смале, чалавечыя рукi i адкiдалi далёка ў шлiхту, а з другога боку зноў пхнулi на цялежках па рэйках сасновы цвёрды камель пад самыя зубы, i зноў гатар засыпаўся пiлавiннем, задыхаючыся...

Вецер гнаў пiлавiнне далёка на буй, цi, можа, яго адвозiлi далей ад лесапiлкi i ссыпалi, i яно ляжыць яшчэ хоць дзе i цяпер, не пагнiло. Там, дзе былi сасновыя шлiхты, на зямлi блiшчыць смала. Яна некалi цякла з перарэзанага непадсочанага дрэва, капала i сохла. Цяпер смала - што журавiны на балоце, калi пачынаюць спець. Яе што насыпана, i яна ўсякая: i жоўтая, i чырвоная, i белая. Лучаюцца i вялiкiя друзалкi, з яйцо, i меншыя, з арэх.

Ля гнiлога дрэва пусцiўся расцi малiннiк. Густы i цёмны, ён слаўся па зямлi, хаваючы з вачэй трасочнiк i сiвое выпетранае пiлавiнне. Тырчаў кустамi белы сiвец, насеяўся, i пайшоў у рост верас, высокi, сухi i разгаты - адны дудкi. Далей ад дарогi на буi вiдаць былi кунатыя зялёныя сасонкi - раслi памялом, i адскочыў высокi i гонкi бярэзнiк - яго ўжо можна было рэзаць на венiкi: мясцi ў хаце.

Лес засцiлаў i хаваў з вачэй здратаваную зямлю, хаваў першы тартак, якi зрабiлi тут, калi яшчэ ў хатах ляжалi халодныя, не ступiць босай нагой, з чырвонай глiны, убiтай пранiкам, падлогi; калi трэба было, паклаўшы на высокiя сталюгi дрэва, выразаць рукамi дошку за дошкай...

Махорка помнiць: як ён быў малы - на двары ля варыўнi на сталюгах рэзалi дошкi. Пiлавiння было цэлы двор - аж да ганка.

Праз некалькi гадоў ад тартака астанецца толькi званне; гэта месца: i лог у самы кут да ракi, i буй, i лес за мастом на гары - будуць зваць адно Тартаком, як завуць ужо i цяпер. Толькi доўга яшчэ будзе ляжаць ля дарогi вялiкае белае каменне, пакуль не патрэскаецца, не абрасце мохам, не пачарнее i не ўедзе ў зямлю - навек. На iм зноў тады вырасце лес - падыдзе да самай дарогi, як i даўней...