Михась Тычина - Цана прароцтваў (на белорусском языке)

Герой Чорнага часам выглядае дробязным i мiтуслiвым, успрымаючы малую з'яву як вялiкую трагедыю ("Начлег у вёсцы Сiнегах", 1927), або, наадварот, сапраўдную драму як нявартую ўвагi падзею ("Ноч пры дарозе", 1924). У час змагання "за знiшчэнне прынiжанасцi чалавека перад чалавекам" празаiк схiльны ацэньваць кожны факт такога прынiжэння як пагрозу ўсёй светабудове. Менавiта так успрымае ягоны герой звычайнае вiдовiшча: руйнуецца стары дом, побач будуецца новы, а ён разважае аб тым, што на старых сценах засталiся сляды людскiх пакут, маленькiх радасцей i вялiкiх драм ("Сцены", 1926). Яго вера ў тое, што "ўсё, што было, ненастаяшчае, настаяшчае i светлае iдзе", непарушная, бо трымаецца на грунце абнаўлення жыцця, якое досыць iмклiва адбывалася ў часы нэпа i "беларусiзацыi". Праз усю творчасць Чорнага праходзiць вобраз трапяткога, палахлiвага гаваруна, вечнага трапетуна, гарапашнiка-мужыка, якi толькi ў новы час на кароткi перыяд адчуў сябе чалавекам, беларусам. А гаваркi ён i часам непрыемна балбатлiвы, таму што яго голасам загаварыла яшчэ нядаўна без'языкая, асуджаная сацыяльнай сiстэмай да векавечнага маўчання шматмiльённая маса. Мiхалка Сляпенькi ("Максiмка, 1924), Кiрылка ("Мельнiкi", 1925) радыя любой нагодзе пабыць сярод людзей, у грамадзе, пагаварыць, хоць часта ўсё ўжо сказана i паўторана на розныя лады. Той жа Мiхалка, трапiўшы на вясковы сход (Чорны любiў паказваць людскую грамаду "агульным планам", вылучаючы асобныя каларытныя постацi), адчувае сябе так, быццам без яго "дзела не зробiцца": "Шмыгаючы ў грамадзе, падлазячы мужчынам пад локцi, усiм замiнаючы, ён стараўся ўсiх перашчабятаць, паўтараючы за кожным словам сваю звычайную прыказку "тымчасам, браткi мае". Чорнага захапляе ў гэтым чалавечку тое, што ён усiх i ўсё на свеце вымярае мераю чуласцi, чалавечнасцi, дабрынi, справядлiвасцi, хрысцiянскай мiласэрнасцi, што з умацаваннем сталiнскага рэжыму ўсё больш выветрывалася з людскiх дачыненняў. Гэтага героя-трапетуна мы сустракаем у рамане "Сястра" (Радзiвон Цiвунчык), i ў рамане "Трэцяе пакаленне" (Кравец), i ў рамане "Пошукi будучынi" (Юрась Нявада, Фельчар), i ў рамане "Вялiкi дзень" (Максiм Астаповiч), i ў незавершанай аповесцi "Скiп'еўскi лес" (Марцiн Прыбыткоўскi). Ад твора да твора ўдакладняецца яго псiхалагiчная характарыстыка, герой паступова перарастае ў вобраз-тып, што ўвасабляе лепшыя якасцi беларусаў як нацыi. Яго бiяграфiя, па словах Чорнага, "бiяграфiя, праз якую вiдаць эпоха рэвалюцыi".

Увагу Чорнага прыцягваў i вобраз маладога беларуса, якi ўвасабляе новае пакаленне. Калi вобраз трапетуна ствараўся пераважна сродкамi знешняй характарыстыкi (партрэт, дзеянне, рухi, жэсты, гаворка), то вобразы юнакоў i дзяўчат малююцца больш знутры, сродкамi апiсання iхняга ўнутранага свету. Гэта зразумела, бо перад намi людзi, якiя ўмеюць выказваць у словах тое, што адчуваюць, пра што думаюць, мараць, схiльныя да самааналiзу, рэфлексii. Начытаныя, адукаваныя, яны адносяцца да пакалення кнiжнiкаў i летуценнiкаў. Аднак яны выяўляюць сябе ўжо i як дзейсная сiла, якая ведае, чаго хоча i якiмi шляхамi iсцi да мэты. Самае цiкавае ў апавяданнi "Вечар" не жыццёвыя назiраннi Вiктара Зенiча, чулага да падзей i людзей юнака, не малюнкi гарадскога побыту, якiя мы бачым ягонымi вачыма, а яго рэакцыя на вонкавыя раздражняльнiкi, яго роздум над убачаным i пачутым. Жыццярадасны i бадзёры, поўны жадання перарабiць ледзь не ўвесь свет на новы лад, паводле законаў хараства, вонкавага i ўнутранага, Вiктар у той жа час глыбока разумее, якое складанае чалавечае жыццё, як шмат у iм неразгаданага, колькi навокал драматычных людскiх лёсаў: "Неспакойна ўяўлялася зямля i людзi. Зямля - для людзей вялiкая, ды ад людзей цесная. А людзi, не могучы цанiць нi цеснаты, нi шырынi, робяць жыццё сваё цесным... I ўяўлялася зямля i людзi на ёй. I ўсё хацелася пайсцi па зямлi, ахвацiць яе сабою i сказаць кожнаму: вось я бачу, чую, адчуваю цябе. I пачынаю адчуваць тое, чаго ты i сам можа не адчуваў...". Вiктар Зенiч, герой апавядання "Хвоi гавораць", студэнт Мiкалай, iнжынер-таксатар Ваця Бранiславец з рамана "Сястра", малады сакратар сельсавета Алесь, герой рамана "Зямля" - людзi высокага iнтэлекту i вялiкай адказнасцi перад жыццём. Яны ўжо ведаюць, што роздум, слова i дзеянне не замiнаюць адно аднаму, а, наадварот, дапамагаюць адшукаць шлях да праўды аб свеце i людзях. Малюючы моладзь, якая не задавальняецца iсным i прагне пазнання, апошнiх iсцiн, Чорны тым самым прыўздымаў "заслону перад чалавечаю душою" i паказваў, якi "вялiкi i глыбокi свет там, у чалавеку": "Дно ў чалавека заўсёды вiдаць. I рух увесь яго як на далонi. I загэтым вось i вядома, што там нi з чым непараўнаная тонкасць i бясконцы рух - як бы гэта свет знайшоў для сябе вечнае i адзiнае люстэрка...".

Чым далей, тым часцей празаiк звяртае ўвагу на складанасць жыцця i чалавека. За радасцю ён бачыць смутак: "Гавораць людзi, носяць радасць i смутак, смяюцца i плачуць. Б'ецца з пустаты глыбiня, з-пад смутку - радасць. Жыццё ты маё шырокае без краёў, глыбiня мая бяздонная" ("Вечар", 1925). Адсюль - ад разумення жыцця як велiчнай мiстэрыi - назвы твораў: "Бяздонне" (1925), "Маленькая драма" (1926), "Трагедыя майго настаўнiка" (1927), "Ноч пры дарозе", "Па дарозе" (1925)... Жыццё, дзе "адно ўмiрае, другое расце", дзе адно i тое ж людзi бачаць па-рознаму, захапляе чорнаўскага героя-думаннiка, не толькi ўдзельнiка падзей, але i iх даследчыка, фiлосафа. Любiмая формула галоўнага героя, якая адначасова з'яўляецца i творчым крэда самога пiсьменнiка: "Чалавек - гэта цэлы свет". Чорны паўтарае яе ў розных варыянтах ў многiх творах 20-х гадоў. Празаiка захапляе праблема "жывога чалавека", якая бурна дыскутавалася ў тыя часы, але iнтэрпрэтуе ён яе па-свойму - у пазiтыўным, "жыццесцвярджальным" значэннi. Гэта ўжо крыху пазней крытыкi-вульгарызатары надалi тым паняццям негатыўнае адценне. У творчасцi расейскага празаiка У.Iвбнава, украiнскага празаiка В.Стэфанiка, якому Чорны прысвяцiў асобны артыкул, беларускi пiсьменнiк шукаў пацвярджэння сваiм патаемным задумам. "Васiль Стэфанiк, - пiсаў ён, - не пiсьменнiк быту. Хутчэй яго льга назваць тварцом псiхалагiчнае навелы. Ён не расказвае пра бытаванне сваiх герояў, ён бярэ якi-небудзь момант, заўсёды характэрны i тыповы, i яго героi дзейнiчаюць, гавораць... Ён падымае заслону перад чалавечаю душою i паказвае - якi вялiкi i глыбокi свет там, у чалавеку". Гэтую характарыстыку, амаль не ўдакладняючы, можна адрасаваць самому аўтару - паэту "змучанага вякамi сялянства", толькi ўжо беларускага, лёс якога гэтак нагадвае лёс украiнскага селянiна-гарапашнiка.

Свайго "жывога чалавека" Чорны супрацьстаўляе "чалавеку ў скуранцы" з яго "класавай нянавiсцю". У апавяданнях празаiка 20-х гадоў перад намi людзi складанага лёсу, загадкавых характараў, каларытныя народныя тыпы. Мэта аўтара-псiхааналiтыка: "непрыкметна душой увайсцi ва ўсе таямнiцы, што ў жывых iстотах захованы, увайсцi ласкава i цiха, з чыстымi думкамi i адчуваннямi". Пiсьменнiка цiкавiць у чалавеку ўсё: як той адносiцца да жыцця i як да смерцi? як у людской iстоце ўзнiкае пачуццё закаханасцi? у чым бачыць сэнс жыцця? як адносiцца да iншых людзей? Калi ў раннiм апавяданнi "Жалезны крык" аўтара захапляў "жалезны душой" чалавек, якi насмiхаецца над "цiхiмi, палявымi людзьмi", то ўжо ў апавяданнi "Новыя людзi" (1925), а яшчэ больш у апавяданнi "Па дарозе" такi позiрк "зверху" на блiжняга яго насцярожвае. А ў апавяданнi "Трагедыя майго настаўнiка" расказваецца, як гiне стары чалавек, якога ўласныя дзецi гоняць з хаты, каб не замiнаў жыць. Ёсць тут свой "тэарэтык", журналiст, якi, азнаёмiўшыся са скаргай настаўнiка, лёгка вырашае пытанне: маўляў, той ужо аджыў сваё, таму павiнен саступiць новаму! З аднаго боку, "агульны закон", "формула" ("пастолькi паколькi"), з другога - трагедыя жывога чалавека. Чорны згодзен, што "ласкавае слова - саматужнiцтва", але, калi можаш, то лепш дапамажы чалавеку. Яго насцярожвае тое, што развялося шмат "пiсароў", якiя за паперай не бачаць чалавека.