Магомедшапи Минатуллаев - Абусупиян Апенди – уьмметни берекети

– Агъав, сиз магъа не арив ёлукъдугъ уз! Мен мунда гелип не яхшы этгенмен, ёгъесе атамны гьакъында шу сиз айтгъан затланы бирин де билмеген кюйде къала жакъ эдим, – дедим мен сююнмекликден.

– Я, Абусупиян апенди сени атанг мы? – деди ол скамейкадан хозгъалгъан дай болуп, бирден мен бар якъгъа савлай къаркъарасы булан бурулуп ва магъа бек тергевлю къарап.

– Дюр, – дедим мен.

– Айтмассан! – деп, ол эки де къолун инбашларыма салды, – Я, балам Магьмут, неге айтмай турдунг гьали болгъунгча. Мен чи сагъа башынданокъ айтдым уью гюзде-эшигигизде болгъанымны. Уьйле ригиз жумамежитге ювукъда токътагъан эди, 50–60 метр болгъандыр аралыгъын да, оьзю де таш канзилери, темир тутул гъан чарлагъы булангъы эки къабат бина эди. Тюз айтаманмы? – деди тамаза, мен ден жавап къаравуллап.

– Тюз айтасыз, агъав, – деп, мен ону сё зюн гертиледим.

– Атагъызны тутуп, сюргюнге йибер генни ва ол онда гечингенни англагъан эдим. Анагъыз сама савму, къулум? – деп сорады ол.

– Тюгюл, анабыз да о герти дюньяда? – дедим мен.

– Къалгъанларыгъызгъа Аллагь сав лукъ берсин! Яшав шолай зат, Магьмут, гезиги етишген гете. Аллагьдан гелген къадаргъа рази болуп къалмасакъ, кюй ёкъ. Магьмут, сени илму булангъы кююнг нечикдир? Атагъыз чы уллу илму хазна эди. Мычыгъышча да яхшы биле эди, мы чыгъыш тилде китаплар да чыгъарды.

– Агъав, илму булангъы кююм нечик болсун, бизин къойдуму адашгъан таж жал тайпа ондан пайдаланмагъа?! Атам тутулгъанда магъа беш йыл бола бол гъан. Бизин, биринден-бири гиччи беш яшны, атасыз къойгъандан къайры, бары уьй малыбызны сыпкъырып алгъан, юртларыбызны чыгъарьп алып, канторлар этген. Биз хоншу чыгъып, башгъа абзар да бир уьйге тыгъылып яшама борчлу болгъанбыз. Тавушдан тайдыргъан. Биз гёрмеген не къалды? О замангъы гьаким лер, активистлер бизге, атасын оьлтюрген душмангъа йимик, къарай эди. Сайки, биз «халкъны душманыны» авлетлери биз. Атабызны китапханасындагъы ки тапланы арбалар булан ташып яллатгъан. Биз ге эсделикге сама бир китабын да къоймагъан, – дедим мен, тюнегюн-бири сигюн болгъан затгъа йимик талчыгъып.

– Кюстюнме къулум, Магьмут, яшав да не де бола. Къысмат биревлени шолай терсине сынай, болгъан затгъа болат бол ма терек, – деди тамаза

… Тёбенкъазанышлы алимни мычыгъ ыш халкъ булангъы байлавлукъларыны гьакъында айта туруп, ону мычыгъыш тилде уьч китабы чыкъгъанлыкъны да эсгерме тюшедир.

Абусупиян, эки де башы китаплардан толгъан хуржунну инбашына артып, Жюн гютейге барагъанда, Бугленден оьтген сонг, арбачыдан къайры уьстюнде бирдагъы бирев олтургъан эки ат егилген атарба ар тындан ете. Югю булан яяв барагъан адам ны къоюп гетме намусу къабул этмей, олар арбагъа Абусупиянны да алалар.

Арбачы, арбасына минген тёбенкъаза нышлы экенни билгенде: Сизин юртда Абусупиян деп китаплар язагъан алим адам бар дей. Ону таный сыздыр? – дей.

– Таныйман, – дей Абусупиян да.

Тек ол оьзю бек йымышакъ сёйлейген, бек юваш, кукайсув гиши дейлер. Дюр мю? – деп узата арбачы сёзюн.

Бу гезик арбадагъы биревюсю гиши замп деп алып:

– Пагьмулу гиши рагьмулу, юваш, или якълы, исси, адамгъа жанын берип къой ма да къабул бола. Шо саялы кёплер олай гишини тюз англап битмейлер. Ону йы мышакълыгъын, исси сёйлейгенлигин кукайлыкъгъа гьисаплап къоялар. Воллагь, мен билсем чи ол сен айтагъан кюйде гиши тюгюл. Дюр буса, Темир-Хан-Шурада гьа ли-гьалилерде болгъан жыйында савлай Дагъыстанны башы болма сюеген гьоцоц лу Нажмутдинни эки сёз булан пысдыр мас эди. Ери гелгенде, сюе бусанг, ташдай къатып, эргиши сёзюн айтып болагъан, тюзлюк-гертилик учун, халкъ учун жа нын берме де къабул адам, – дей.

Шолай, ондан-мундан сёйлей туруп, арба Жюнгютейге етип, булар очарда гюп болуп токътагъан эренлеге салам бергенде: Хошгелдинг, Абусупиян! Хошгелдинг, Абусупиян! – болуп гетген. Арбачы шон да, Абусупиянны танып, эпсиз илыгъып:

– Я, сиз оьзюгюз болгъан экенсиз Абу супиян. Башында айтгъан бусагъыз яра маймы эди? – дей бети бишген мишикдей болуп.

Къайырмас, инивюм, талчыкъма. Айт гъан бусам, гемеге де минип, гемечи булан дав этеген кюй болар эди, – деп жава плангъан Абусупиян.

Абусупиян миллетини гележеги гьакъ да теренден ойлашагъан шаир, алим, те рен ойчу ва машгъур ярыкъландырывчу болгъанлыгъы бизге аян. Ол халкъгъа илмуну хадирин билдирмеге, ону дю ньягъа, яшавгъа тюз гёзден къаратмагъа бары гючюн, пагьмусун бакъдыргъан. Бу гьаракатында ол кёп четимликлеге, къар шылыкъ этивлеге ёлукъгъан.

Ону девюрюнде къазанышлыланы арасында бусурман илмуну охуп, къади деген оьр атгъа ес болгъанлар хыйлы бол гъан. Бырынгъы йырда:

деп айтылгъанлыкъ да шогъар шагьат лыкъ эте. Ахыратны илмусундан къай ры илмуну охумагъан, дюнья илмуланы юреги къабул гёрмейген бир-бир къади лер дин илмуланы да, дюнья илмуланы да бир йимик теренден билеген Абусупиян ны яхшы англап битмейлер.

Шолай къадилени бириси:

– Абусупиян, сен билимли, гьакъыллы адамсан, тек яшлар дюнья илмуланы да охумагъа герек дегенингни арив гёрмей мен. Бу уьч гюнлюк пана дюньяда яша макъ учун илму негер тарыкъдыр? – дей.

– Тарыкъ, дин къардашым, тарыкъ. Гел сабурлукъ булан яхшы ойлашып къарай ыкъ. Дюнья илмуланы уьйренген халкъ ланы, мисал учун, ингилислени яшаву кёп алда, яшав даражасы кёп оьрде, демек, олар бек тынч ва бай яшайлар. Неге? Неге тюгюл де олар дюнья илмуланы охуп, оланы кёмеклиги булан, оьзлюгюнден юрюйген, масала, отну гючю, пусну гючю булан юрюйген машинлени яратгъанлар. Бизде минг гиши, минг ат этеген ишни, онда шо машинлер булан бирев оюнгъа йимик этип къоя. Уьч гюнлюк дюньяда да адамшавлу яшаса яхшы тюгюлмю? Сонг да, дюнья илмулардан магьрюм къалгъан, авамлыкъда къалгъан миллетлер янчы ла, зулмулана. Кавказны халкъларыны, ону ичинде Дагъыстанны халкъларыны дюнья илмулардан шолай пайы болгъан буса, масала орусланыки йимик тобу-топ ханасы ва олай башгъа савутлары болгъан буса, Аресейни – Николай пачаны зулмусуну тюбюнде янчылмай, эркинликде, оьз ихтиярында яшар эди.

– Абусупиян, айып этсенг де, сен ай тагъан затлар мени башыма гирмей.

– Сен чи дагъы, достум, гийирмеге сюймейсен. Сокъур тутса йибермес деп шо биргине-бир ахыратны илмусун тут гъансан, шу мен ай тагъан затлагъа агьа мият берип, англамагъа къарамайсан.

– Къарама хыялым да ёкъ. Сонг да, Абусупиян, сен къатын-къызгъа оху магъа, билимли болмагъа герек дейсен. Шо оюнгну лабокъ да эрши гёремен. Эсинге гелсе де, шону нечик айтмагъа боласан? Эретургъанда этегингден гьакъ ылы тюшюп къалагъан чюпюрек баш лагъа негер тарыкъдыр билим?! Эрине де гьалал къуллукъ этип, арив яшларын да сакълап, шоланы да тарбиялап турса, та манлыкъ этмейми шо къысгъа бутлагъа?!