Магомедшапи Минатуллаев - Абусупиян Апенди – уьмметни берекети

Арадан кёп гюнлер оьтюп, Абусупи ян апенди бизге дарс берип турагъанда, къырыйы бираз ачылып турагъан эшик ден бир башгъа мишик астаракъ гирип гелип, бир мююшде чёнчюп токътады. Абусу пиян апенди мишикге тергевлю къарап турду, сонг:

– Астаракъ гетип къал шундан, амал сыз. Гьалигине паравуллу яшлар къуй ругъунга къутукъ тагъып бакъдырар, – деди.

Тамаша болуп, биз бир-бирибизге къа радыкъ, неге тюгюл о ишни Абусупиян апенди билмей деп сююнюп тура эдик. Билсе де, бир зат да билмейген гиши бо луп туруп, ораву гелгенде шолай айтып, бизин уялтгъан эди.

Абусупиян Къазанышдан чыгъып, бир башгъа юртгъа барагъанда янгур явма башлай. Ол, уьстю сув болуп битгинче, ёл гъа ювукъдагъы бир тирменге гире. Тир менни къырыйындагъы керпич гесеген булкъадагъылар да онда гелип сыйына лар. Тюш болма онча кёп заман къалмагъ ангъа гёре, олар шо янгур явагъан вакъ тини тюш ашгъа къоллама токъташалар.

– Абусупиян апенди, ашама гелигиз, – дей булкъаны еси.

Тирменни ари мююшюнде оьзюн къой са эди деп пысып турагъан Абусупиян:

– Кёп савболугъуз! Ашгъа дамагьым ёкъ. Магъа къарамай ашагъыз гьали, – дей.

– Я, апенди, бери гелип, шунда олту ругъуз гьали, – деп булкъаны еси огъ ар йымышакъ миннер салып онгаргъан ерин гёрсете,

– Воллагь, ач тюгюлмен. Яхшы ашап чыкъгъан эдим, – дей Абу супиян.

– Я, бир-эки хапсагъыз не бола энни? Шунда ювукъ гелигиз гьали.

– Инаныгъыз, болмайман. Айып этмегиз.

– Шунча тилегенде гелме ярамаймы? Емишлерден: юзюмден, шапталдан сама алыгъыз.

– Ярамай башгъа нетсин. Шулай къа рышып, къоймай аша да аша деп ашата сыз, сонг артындан «охугъанлар-супулар сутур бола» деп башын да сёйлейсиз, – деген Абусупиян.

Оьркъазанышлы Къаплан гьажи дин илмудан яхшы билими бар къади болгъан. Ол тёбенкъазанышлылар булан бек къат нап юрюген. Оьмюр якъдан Къаплан гьа жи Абусупияндан уллу болгъан. Абусупи янны яш заманында оьзюнден дарс алгъан муаллимлени бириси бол гъан. Къаплан гьажи Къуръандан алып язгъан аятлар, гьадислер, дуалар Тёбен Къазанышны жумамежитини тамына илинген болгъан. Абусупиян, шоланы бирисинде йиберил ген хатаны гёрюп, тюзлеген болгъан.

Бир гюн Къаплан гьажи жумамежитге гелгенде оьзю язгъан аятдагъы тюзелтив ню эслеген. Бу ишни Къаплан гьажи бек ушатмагъан.

– Бугъар ким тийди? – деп сорагъан ол ачувлангъанын ичинде сакълап болмайлы.

Шо ерде къаршы болгъан жумамежит ни будунларыны бириси:

– Шу аятда бир янгылыш йиберилген дейгенин эшитдим Абусупиянны, шо сама тиймедими экен? – деп жавап берген.

– Яхшы, мен ону бир гёрермен, – деген Къаплан гьажи ачувлу тавуш булан.

Шондан сонг Абусупиян Оьр Къаза нышгъа бир къуллукъгъа бара туруп, Къа план гьажи буса Тёбен Къазанышгъа геле туруп, орта ёлда бир-бирине къаршылаш гъанлар. Абусупиян гьар заманда йимик, огъар уллу абур-сый этип сорашма-салам лашма къарагъан. Къаплан гьажи буса ону саламына сувукъ-салкъын кюйде:

– Мени хатыма тийме сени не ишинг бар эди? – деп башлагъан.

– Гьажи агъав, мен ону ким язгъанын ахтарып да билмедим. Сиз шулай юреги гизге авур алажакъны билген бусам… – деп, Аубусупиян не айтагъанны билмей токътагъан.

– Сайки, менден бек билеген болгъан сан. Энниден сонг билерсен, нече де бек! – деп, Къаплан гьажи огъар бир ярайгъан къапас бере. Къаплан гьажи шайтанлан гъанны гёрюп, Абусупиян ону алдындан тайып, ёлун узата, Оьркъазанышгъа ет генде орамда ёлукъгъан танышы:

– Абусупиян, юрю гьали, бизге барып къонакъ болайыкъ, – деп къарыша.

– Кёп савбол, ювугъум! Къаплан гьажи мени бек арив къонакъ этди! – дей ол ир жая туруп.

Ишни гьакъыкъатын англагъанда та нышы:

– Бий, оьлеген ажжал, шо этген затгъа къара дагъы! Сен урмадынгмы огъар? – деп сорай.

– Нетейим огъар уруп, оьзю де урмагъ ан буса эди магъа, – дей Абусупиян или якълы иржайгъан кюйде.

Къаплан гьажи оьзю этген затгъа гьё кюнюп ва бек илыгъып, шон дан сонг ёлукъгъанда Абусупиянгъа:

– Шайтан айтгъанны этип къойгъан ман, сен менден геч. Оьзюм этген затдан оьзюм бек уялгъанман! – деп тилеген.

Абусупиян огъар:

– Гьажи агъав, шону атын тутуп, авара болмагъа да тюшмей. Геч деме не бар мунда? Бир санымны хынжал булан уруп тюшюрген бусагъыз да гечер эдим, вол лагь, – деп Къаплан гьажини юрегин па рахат этген.

Абусупиян тёбенкъазанышлы Арслан беков Акай къадини инг гиччи уланы бол гъан. Ол гиччи заманындан башлап ки таплагъа гьасиретлигин гёрсетген. Атасы Акай къади ону мадрасагъа охума салгъан. Абусупиянны охувгъа онча да иттилиги болгъан чы, бир йылны ичинде мадрасада гечилеген дарсланы барын да уьйренген.

Дагъыстанны тахшагьары Темирхан шурагъа, эки лап пагьмулу яшны билим лерин артдырмакъ учун Къазан шагьар гъа йибермекни гьакъында, кагъыз геле. Шо кагъызгъа гёре Абусупиянны да, бир дагъы яшны да Къазангъа охума бакъды ралар. Арадан заман гетгенде Дагъыстан дан кагъыз язалар: «Биз йиберген яшланы охуву, билим алыву нечикдир?» – деп. Шо кагъызгъа Къазандан булай жавап геле: «Абусупиян дегени къаст къылып охуй ва оьтесиз бек биле, амма экинчиси ону йимик яхшы охумай».

Сонг да, Акаев дюнья оьлчевюнде ги илмуну, тилни, адабиятны, гьасили, къайсы тармакъдан да дарс берип болагъан, энциклопедия англавлары булангъы, оьзю яшагъан девюрню инг де гьакъыллы адамларындан бириси болгъан.

Эрпелили Гьажиев Иманалигьажи сек сен алты йыл оьмюрюню ичинде кёпню гёрген, кёп затны эшитген. Ол Абусупи янны башлап оьзюне 15 йыл болагъанда гёрген.

– Мен, – деди тамаза Иманалигьажи мени булангъы лакъырында, – Темирхан шурагъа баргъанда китаплар сатагъан орта чагъындагъы адамны гёрдюм. Ону уьстюнде акъ чепгени, башында бухари бёркю бар эди. «Бу бек маъналы, тизив китапланы сатагъан адам кимдир?» – деп сорадым мен къырыйымдагъы бир къыркъма сакъаллы адамгъа. Ол магъа айып этегенде йимик:»Нечик танымай сан булай белгили адамны, Абусупиянны танымай ярайму? Ол чу китаплар язагъан язывчу, уллу алим…», – деди.

… Гьамзат Цадасаны атындагъы тил ва адабият институтну илму къуллукъчусу, къолъязыв фондну ёлбашчысы, къумукъ тил де билеген даргили Амирхан Исаев тапгъан документлеринде: «Абусупиян Акаев 1907 йылда Каирге (Египетге) бар гъан. Египетли алимлер булан ёлукъгъан. Олар «ал-Муавийад» деген арап газетде Акаевни гьакъында уллу макъала чыгъар гъан. Онда: «А.Акаев шаир, язывчу, арап, тюрк, фарс тиллени, шариатны гьакъын дагъы илмуланы биле, гьалиги яшавну гьайын эте. Гьар тюрлю илмуланы яшав гъа чыгъармагъа бек гьасирет. Абусупиян – табиат яратгъан гьакъыллы адамланы жавгьар къашы», – деп язылгъан.

Абусупиянны уланы булан биз Ма гьачкъалада «Къарчыгъа» журналны ре дакциясында ёлукъдукъ. Магьмут булан бизин шаир Акъай Акъаев таныш этди. Магьмут Акаев йыллары 60-дан озгъан адам. Бет келпети атасына парх бере. Орта бойлу, мол къаркъаралы. Къой гёз лери адамгъа тергевлю къарай.