Магомедшапи Минатуллаев - Абусупиян Апенди – уьмметни берекети

– Олар тергеп гелип:

– Догъаны эшиги де, къапу да биз бе гитген кюйде эди, – дегенлер.

Дав йылларда къысмат мени ана Дагъ ыстанымдан кёп йыракъдагъы элге – Югославиягъа чыгъаргъан эди. Биз онда бусурманлар яшайгъан бойда, бусурман динни юрютеген хорватланы Пожига де ген шагьарында эдик. Бир гюн мен де, яхшы къумукъча билеген мычыгъышлы къурдашым да, бусурман китаплар ахтара туруп, шо гиччирек шагьардагъы жумаме житге бардыкъ. Биз мурадыбызны англат гъанда, межитни апендиси (онда къадиге олай айтыла) бизин межитден онча йы ракъда тюгюл бир китап тюкенге тюзледи.

Биз баргъанда, шо тюкенни эшикле ри дырбайып ачылып тура эди, тек ону ичинде гьеч гиши гёрюнмей эди. Онда бирев де ёкъгъа гёре, биз бу сатывчусуз намус тюкенми экен, алгъан китапланы акъчасын къапесени уьстюне салып гете ми экен деп сёйледик. Бираздан ичиндеги мал салагъан уьйден, илиякълы иржая кюлей туруп, орта чагъындагъы къатынгиши чыгъып гелди. Шо къатын тюркче биле болгъан экен, биз айтагъан затланы англап кюлей болгъан. (Бусурман хорват ланы кёплери тюркче биле).

– Къайдансыз? – деп сорады шо тюкен чи къатын бизге.

– Дагъыстанданбыз, – дедик биз.

Биз олай дегенде, шо тиштайпа бизге бирден бир тергевлю къарап:

– Буса сиз Абусупиянны якълыларысыз, сиз Абусупиянны яхшы таныма герексиз, – деп жавап къаравуллап токътады.

– Воллагь, таныйман нечакъы сюе бу сагъыз да. Нечик танымайым дагъы, ол чу мени юртлум, гьатта Аллагь этген хон шум, – дедим мен, сююнмекликден тёбем кёкге тийип ва ол айтгъан затгъа эпсиз гьайран болуп.

– Мундан кёп йыракъдагъы Дагъы стандан чыкъгъан Абусупиян ны, Югос лавияда яшайгъан сен къайдан таныйсан, мен шогъар бек ажайыплыкъ этип тура ман, – дедим.

О къатын да Абусупиянны якълыла ры – бизин булан ёлукъгъанда оьтесиз шат болуп:

– Дюньяны уьстюнде бусурманлар яшайгъан ерде Машрыкъны де, Магъ рибни де арасында ону танымайгъан, билмейген бусурман гиши ёкъдур. Абусу пиянны китаплары ёкъ ер бармы? Алим адам кёкде лавуллап турагъан Уьлкер юл дуз йимик, къайдан къараса да гёрюне чи. Да гъыстандан шолай белгили адам чыкъ гъангъа бары да дагъыстанлылар чы не чик де, бары да кавказлыланы да оьктем болма гьакъы бар, – деди ва магъа багъып:

– Юртлусу, хоншусу сени чи айтмай да къояман, шолай насип болгъангъа сагъа чы башынгны Эльбрус тавдан да оьрде тутмагъа ярай, – деп къошду.

Шолай бираз лакъыр этген сонг, биз огъар тюкенге не мурат бу лан гелгени бизни айтдыкъ.

– Сиз ахтарагъан китаплар шунда бол ма герек, – деп ол тахчалар толгъан кита планы бир бёлюгюнде хотгъанма башлады.

Китапланы арасындан сайлап, бир нече китаплар чыгъаргъан сонг:

– Сиз сапардагъы адамларсыз. Шо саялы сизге сапарда кёмек этеген китаплар берейим. Эгер де сиз шу китаплар айтагъан кюй де юрюсегиз, нечакъы йыракъда бусагъыз да, уьюгюзге эсен-аман къайтажакъсыз, – деп ол бизге сайлагъан китапланы узатды. Насипге, шолай болма да болду. Мы чыгъыш къурдашым да, мен де шо къатын айтгъанлай, уьйге сав-саламат къайтдыкъ.

1911-нчи йыл Аресейден Дагъыстан гъа гелген бир орус алим Абусупиян апендилеге къонакъ тюшген ва оларда кёп гюнлер тургъан. О замангъы къаза нышлы супуланы кёбюсю бу ишни эпсиз ушатмагъан. Олар: “Къарагъыз гьали, биз оьзюне оьтесиз терен билимли, гьайран гьакъыллы ва бек адилли деп турагъ ан Абу супиян, Аресейден гелген бир га вурну – чий орусну уьюню тёр янына да чыгъарып, аш да, сув да берип, къув тё шеклерде де ятдырып, бир хыйлы гюнлер сакълап тура. Товба аставфируллагь! Бу сурман деген адам уьюне капирни гирме къоя дейген не затдыр? Ярайгъан затмы?! Энни ёлукъгъанда, саламлашагъанда-со рашагъанда къолунгну огъар нечик уза тарсан?” —деп, Абусупиянгъа айып къа плап, артындан сёйлей болгъанлар.

Абусупиян апенди аз-маз охугъан супу тайпа оьзю булан алдын йимик исси со рашмайгъанны гьис этсе де, “еси къулакъ сангырав” дегенлей, бир гьавур огъар бирдокъда къулакъ асмай тура.

Шо орус къонакъ гетип биразлардан Абусупиянны Магьамматаввал деген би ринчи авлети гиччилей гечинип къала. Ол оьлгенде, шо Абусупиян апендини артын дан сёйлейген тайпа къайгъырышма гел мей. Бу ишни себебин англап битмей бек тамаша болуп турагъанда, шо оьрде эс герилген тайпа, орус алимни къонакъ гъа къабул этип, уьюнде жумалар булан сакълагъангъа уллу оьпке-айыплар этип, олтургъан-тургъан ерде оьзюню башын сёйлейгенни Абусупиян узун къулакъдан эшитип къоя. Абусупиян апенди, олар англавсузлугъундан, оьзюне негьакъ ай ыплар къаплайгъангъа бек талчыкъса да, кёп заман чыдамлыкъ этип, сыр бил дирмей тура ва ахырда болмагъанда бир жумагюн жума намаз битгенде, халкъ то зулгъунча бир-эки сёз айтмагъа изну ала. Шонда халкъдан тыгъылып толгъан алай эркин жумамежитни ичи, жибинни учагъ ан тавушу эшитилердей шып болуп къала. Ол, шо оьзюне гьаманда хас сабурлугъу саламатлыгъы булан, сёзюн башлай:

– Гьюрметли юртлуларым! Дин къар дашларым! Мен айтгъангъа яхшы тынгламагъа Аллагь сизге чыдамлыкъ бер син! Сиз билеген кюйде, Дагъыстангъа гелген хачперес (христианин) алим бизде он гюнлер къонакъ болуп турду. Яшыр майман, хачперес деп къарамайлы, биз огъар бизин ата-бабаларыбыздан къа ла гелген адатгъа гёре, къонакъгъа этме тюшеген бары да абур-сыйны этдик. Шо гюнлени ичинде ол да, мен де кёп лакъ ыр этдик. Ол магъа оьзюню ватаныны гьакъында, ондагъы гьалланы ва онда болуп турагъан агьвалатланы гьакъында хабарлады. Мен де огъар Дагъыстанны, бизин адатларыбызны, жамиятыбызны гьакъында, демек, бизин гьакъыбызда ва олай хыйлы затланы гьакъында маълу матлар ва баянлыкълар бердим. Аявлу юртлуларым! Мен шуну булан не айтма сюегенни тюз англамакъ учун, гелигиз, гёз алдыбызгъа шулай затны гелтирейик! Муна шо алим бизде къонакълыкъда тур гъан гюнлер оьтдю ва бек рази къалып оьз ватанына-уьюне гетди. Хач перес буса да, дини булан болсун, оьр ма рипатлы, саламат адам эди. Сиз билесиз, ол уьюне гелгенде йыракъ сапардан къайтгъан деп, ону гёрмеге дос-къардашы, авул-хоншусу, таныш-билиши ва олай башгъа оьзю ню йимик алимлер баражакъ. Оланы бириси де, мен билсем, огъар: “Абусупиян не чик гишидир?” – деп сорамажакъ. Шогъар, озокъда, олар шексиз: “Дагъыстан нечик ердир?”, “Дагъыстанлылар нечик халкъ дыр?” ва башгъа шулагъа ошагъан сорав ланы бережек. Шо ягъындан юрегибиз парахат. Неге тюгюл, ол: “Дагъыстанлы лар рагьмулу, чомарт, къонакъны бек арив къаршылайгъан халкъ. Оьзлерден диним, тилим башгъа буса да бек яхшы къарады ва белсенип къуллукъ этди”, – деп, савлай Дагъ ыстанны халкъын макъ тажагъына къатты кюйде инанаман.