Магомедшапи Минатуллаев - Абусупиян Апенди – уьмметни берекети

– Мен, – деп башлады Магьмут ата сына гьакъындагъы эсделигин, – шу деп айтмагъа атамны келпетин билмеймен, айтагъаным, эсимде къалмагъан. О вакъ тилерде магъа беш йылдан артыкъ бол май эди. Атабызны китапларын алагъан заман эсимде къалгъан. Бизин Къаза нышдагъы уьйлени догъадан тувра орам гъа чыгъагъан къалкъысы бар эди. Адам лар уьйдеги китапланы къучакъ-къучакъ этип, къалкъыдан таба орамдагъы ар багъа ташлай эди. О заман атабыз тутул гъан эди. Орамда кёп адамлар жыйыл гъан. Яш-юш, къатын-къыз, къартлар. Халкъны арасында йылайгъан авазлар эшитилегени де эсимде. Ерге тюшген ки тапланы яшлар алып яшырагъанын гёр дюм. Ата-анасы айтып эте болгъандыр. Анабыз айтагъан кюйде, атабызны кита пларын 18 арбагъа юклеп алып гетген.

– Атагъызны гьакъында башгъалар айтып дагъы не йимик хабар эшитгенсен?

– Къазбек Чекальский деп бар къаза нышлы. Ол бир гюн ёлугъуп: «Сени булан лакъыр этме сюе эдим», – деди. Мен де ола ны уьюне бардым. Къатыны булан да таныш этди О заман къатыны да, оьзю де уллу бол гъан эди. Артда Къазбек шулай затны айтды:

– Мен Котлас шагьардагъы лагерде эдим. Танг билинеген вакъти. Туруп жу вунма айланагъан заманда адамлар бир якъгъа багъып юрюп башлады. «Багь, бу лар нете?» – деп эшикден чыгъып къара дым. «Гьей, къайда барасыз, не болгъан?» – деймен. Олар:

– Воллагь, ятап гелген, таныйгъанлар бармы деп къарама барабыз» – деди. Ятап ны арасында сени атанг Абусупиян да бар эди. Ону, онгай болгъанда, оьзюм турагъ ан ерге чакъырдым. Кроватда да олтуруп: «Мен шулай-шулай ишлеймен, сени де, мени де аралыгъыбызны билмесин. Бил се, мени де артымдан гьызарлар. Сонг мен сизге де, башгъалагъа да кёмек этип бол мажакъман, – деп англатыв бердим. Шон да мен бир затгъа тамаша болдум. Лагерде Абусупияндан уллулар да бар эди. Болса болсун, начальниклени сёзю сизин атагъ ыз булан кёп бола эди. Мен тамашалыкъ этип, лагерни начальнигине сорадым.

– Я, сизин Абусупиян булан сёзюгюз кёп бола?

– Лагерде гирсем, аягъым Абусупиян гъа багъып алынып къала, – деп жавап берди.

Бир гюн туснакъны начальниги: «Ап текге ишлеме биревню йибер», – деди.

– Воллагь билмеймен, кимни йиберей им? – дедим.

– Акаевни йибер, нечакъы не буса да, уьйню ичи къолайдыр, – дегенде, мен Абусупиянны шонда ишлеме йибердим. Медицинадан сизин атагъызны англаву барны алданокъ биле эдим.

Арадан бир нече айлар оьтдю. Биз ту рагъан ерден 3 километр арекде, агъач лыкъны ичинде, янгы лагерь ачылды. Онда къолай болур деп, Абусупиянны янгы лагерге йиберегенлени списогуна къошдум. Онда яшлар учун оюнчакълар этеген цехде ачылгъан эди. Абусупиян янгы цехде бир нечакъы заман ишлеп тур гъан. Сонг югъагъан аврув къабунгъан де ген хабар эшитилди. Лагерден шончакъы халкъдан эки-уьч адам сав къалгъандыр, къалгъанлары бары да оьлген. Оланы ара сында Абусупиян да бар эди.

… Бир гезик, секциягъа гирип айла нагъанда, атагъыз турагъан ерге оьзюм де билмейли гирип къалдым. Къарайман, Абусупиян олтуруп яза туруп табулду. «Гьа, лап яхшы заманы», – деп сююмдюм. Мен ону булан лакъыр этмеге сюе эдим.

– Вая, Абусупиян, уьйге язмайсандыр бу кагъызны?

– Жалав Къоркъмасовгъа язаман. Нете, ярамаймы?

– Жалавгъа язамы, о йиберген чи сени мунда! – дедим мен.

– Жалав йибермеген мени шунда, баш гъалар йиберген. Олай яман зат да язмай ман. Мени уьюмдеги китапланы бириси тас болса, къайтгъанда гёрерсен сагъа бо лагъанны деп язаман.

– Я, олай боламы, нечакъы айтса да, о чу гьаким адам, – деп къошдум мен.

– Нетме язмайман, мени гьакъымда тюгюл язагъаным, китапланы аман сакъ лагъанны сюемен, – деди Абусупиян.

… Ердеги адамлардай, кёкдеги юлдуз ланы да санаву кёп. Юлдузланы ярыгъы ерге гьаран етегенлери де, танг ачылгъанда да сёнмей хыйлы заман шавла берип турагъанлары да бола. Абусупиян Ака евни яшавун шулай ярыкъ юлдуз булан тенг этмеге ярай. Гертиден де, ол илмуну ва къумукъ адабиятны сёнмейген юлдузу.

Йыллар гете, тек адамлар халкъына, элине этген къуллукълар эсде къала. Шо лай адамлар бизин халкъны арасындан да чыкъгъан.

Абусупиян Акаев – муна шолай адам ланы бириси. Мен ону таныгъан кюй бу лай болду. Гиччи чагъымдан Тёбен Къа занышда устазны мадрасында охуй эдим. Шо 1921-нчи йыл эди.

Эсимде бар, бир керен эртен тез ёлгъа чыгъып, Шурагъа (гьалиги Буйнакск ша гьар) багъып бараман. Шагъаргъа ювукъ лаша туруп, инбашында хуржунлары булангъы бирев артымдан етишип: «Асса ламу алейкум, балам», – деп салам берди.

Тез саламын да алып: «Агъав, бер, хур жунгунгну мен гётерейим», – дедим. «Ай баракалла!» – деп инбашындагъы хуржу нун магъа берди.

Янаша юрюйбюз: «Кимлеге барасан?» – деп сорады шо гиши. «Бадиров Ражапкъу лилеге», – дедим. «Не яхшы къаршы бол дунг. Мен де шолагъа бараман», – деди ол.

Ражапкъулилерде чай ичмеге олтур дукъ. Ражапкъули мени эгечимни къы зыны агьлюсю эди. Шонда билдим: магъа ёлда ёлукъгъан адам кёп китаплар язгъан алим Абусупиян Акаев болгъан экен, атамны савунда ону да таныгъан. Алдын ону атын эшитип, китапларын охуп та ный эдим. Энни гёрюп таныдым.

Абусупиян агъав, оьзюню ишине, бас маханагъа гетегенде: «Сен, Абдулкъасум, мен гелгинче шунда токъта, тюшден сонг бирче гетербиз», – деди.

Оьзю айтгъан замангъа гелме де гел ди. Шурадан Тёбен Къазанышгъа гетдик. Абусупиян агъав мени уьюне элтди. Гече де оларда къалдым, гетме къоймады.

Абусупиян агъавну шо гече магъа айт гъан булай сёзлери эсимде къалгъан: «Дю ньяда кёп тюрлю илмулар бар, балам Аб дулкъасум. Бола бусанг, барысын да ал. Илмудан, билимден зарал гёрген адам бар деп эшитгенмисен, балам? Къайсын алсанг да, яшав табарсан. Мени ваъдаларым ян гыз сагъа тюгюл, бары да охумай къалгъан уллулагъа да, охума барагъан яшлагъа да. Абдулкъасум балам, билимли, илмулу болмакъны пайдасын мен китабымда язгъанман. Гьали шондан сагъа бир нече калима охуюм» – деп де айтып, Абусупиян агъав гёнгюнден булай назму охуду:

– Гьали, балам, – деди шондан сонг му аллимим, – тангала эртен Дёргели юртгъа багъып барайыкъ экибиз де, онгарыл.

Артындагъы гюн эртен тангны къа рангысы булан, китаплардан толгъан хуржунланы да гётерип, тавгъа багъып барагъан таш ёлну къыркъып, алдымда Абусупиян агъав, арты булан мен, Буглен юртну ичинден оьтюп, эки тавну арасы булан башгъа чыкъдыкъ.